Firuz Mustafa
340
cür t
əhlükədən birgə qorumaqla, həmrəyliklə xilas etmək olar"
(S.B
əşirov. Firuz Mustafa: idrakla hissin vəhdəti. B., "Araz",
2012, s. 80).
F.Mustafa
nın "...Qapı..." romanı 30-cu illər repressiyasına
f
ərqli və yeni bədii baxışdır. Əsərdə repressiya sunamisi, dikta-
tura rejimi v
ə bütün siyasi hakimiyyətlərdə cildini dəyişən in-
sanla
rın obrazı orijinallıqla yaradılmışdır. Əsər 80-ci illərin
sonla
rında yazılsa da, o zaman yenidənqurma və demokratiya
şəraitində belə onu çap etdirmək mümkün olmamışdı. Hətta,
90-
cı illərin sonlarında belə roman "Azərbaycan" jurnalında
"r
əndələnmiş" halda işıq üzü gördü. 2009-cu ildə isə "...Qapı..."
roman-kantata
sı (B., "Araz", 2009) bütöv şəkildə dərc olundu.
Halbuki roma
nın yazıldığı dövrdən xeyli əvvəl bu mövzuda rus
ya
zıçıları Bulqakov, Platonov və Rıbakovun əsərləri oxuculara
t
əqdim olunmuşdu. Azərbaycan ədəbiyyatında isə bir qədər əv-
v
əl Y.Səmədoğlunun "Qətl günü", Elçinin "Ölüm hökmü" əsər-
l
əri dərc edilmişdi. Bütün bunlardan sonra yazıçının "...Qapı..."
roma
nında hadisələrin özünəməxsus təsviri, kütləvi terror hadi-
s
əsinə fərqli baxışı olduqca maraq doğururdu. Roman strukturu
(pro
loq, başlanğıc, xor, reçitativ, ariozo, birinci görüş (dindir-
m
ə), məktub, kavatina və s.) və fabulası ilə də son dərəcə oriji-
nal
dır. Hadisələr həqiqət içində nağıl, nağıl içində həqiqət for-
ma
sında çatdırılır; həqiqətlə nağıl içi-içə təsvir olunur. Əslində
o ill
ərdə baş verən hadisələrin özü məhz bu mahiyyətdə idi və
buna gör
ə də yazıçının bu üslubu hadisələri təsvir etməkdə ən
yax
şı vasitə olur. Romanda fantaziya, ironiya və simvollardan
istifad
ə olunmasının əsas nədənlərdən biri də məhz buradan
ir
əli gəlirdi. Yazıçı əsərdə kimisə hərəkətlərinə görəsə ittiham
etm
ək yolunu tutmur, bütövlükdə repressiyanın anatomiyasını
yaratma
ğa çalışır. Təsvir olunan mühitdə yalan, qorxu, şübhə,
sat
qınçılıq hakimdir. Təsüdüfi deyil ki, əsərdə cəllada yazıçı ad
bel
ə verməmiş, "O" kimi qələmə verməklə onu Sistemin, Dik-
tatura
nın bir vintciyi olaraq göstərmək istəmişdir: "O, güllələ-
diyi adamla
rın sayını çoxdan yaddan çıxarmışdı. Əvvəllər sa-
Seçilmiş əsərləri, I CİLD
341
yar
dı: bir, iki, üç, on, əlli...Deyəsən yüzü keçəndən sonra hesa-
bı unutdu. O, işə gələndən bir az əvvələcən adamları dəstə-dəs-
t
ə, sallaqxanadkı qoyun sürüsü kimi qırıb çatır-güllələyirmişlər.
Onda at
əş də sürəkli olurdu. Amma bu qanun sonra nədənsə
l
əğv olundu. Kimi deyirdi ki, bəs sürəkli atəş qəsəbə sakinləri-
nin rahat
lığını pozur, kimi də belə mülahizə yürüdürdü ki, guya
adamla
rın sayı çox olanda onları dəfn etmək çətinlik törədir,
torpa
ğa yaxşı basdırılmamış meyitləri-cəsədləri elə ertəsi gün
sahibsiz itl
ər eşib üzə çıxarır, yırtıb-dağıdır, iç-içalatını çölə-
ba
yıra səpələyirdi... Mədən adlanan yerdə gəmirilmiş adam
k
əllələrinə, qol-qıçlarına tez-tez təsadüf olunurdu" (F.Mustafa.
"...Qa
pı...". B., "Araz", 2009, s. 25).
Ya
zıçı bu əsərində 30-cu illərdə baş verən hadisələrin təs-
virind
ən daha çox, bu dövrün psixoloji məqamlarına nəzər yeti-
rilir. Zülm
ətə, ölümə açılan Qapı obrazı da məhz bunu ifadə
edir. Zülm
ətə açılan Qapının həmin anlarda Tanrının göz yaşla-
rı ilə islanmış qurbanları qəbul etməkdən yorulması ideyası
əsərin başlıca motivi kimi səslənir. Əsərdə "Mədən" kmi təsvir
olunan yerd
ə (Gədəbəydə) baş verən hadisələr əsas götürülür.
Vaxtil
ə almanların qızıl çıxardığı bu "Mədən"in sovet dövrün-
d
ə boş qalmış quyularına, eləcə də buradakı kahalara, mağara-
lara repressiya ill
ərində minlərlə günahsız insanlar basdırılmış,
güll
ələnərək buraya atılmışdır. Burada yazıçının özünün müəy-
y
ən tərcümeyi hal materialları da vardır və bir çox hadisə və
epizodlar, adlar oldu
ğu kimi saxlanılır. Qohumlarının bir qis-
minin, o cüml
ədən babası Mehrəli Mustafa oğlunun "sinfi düş-
m
ən" kimi güllələnib "Mədən"ə atılması yazıçının tərcümeyi-
hal faktla
rıdır. Lakin əsər sırf bədii təxəyyülün məhsuludur.
Ya
zıçı bu dövrü təsvir etməklə qalmır, həm də qlobal faciələrin
zaman-zaman lokal formala
rına da diqqət çəkir: "Amma bu lo-
kal
lıq" elə də kiçik miqyaslı deyil: sanki bir yağışdan çıxıb
yağmura, daha doğrusu, bir döyüşdən başqa bir döyüşə düşmü-
şük. İndi bizi yaddaşsızlıq izləyir. Tarix, zaman bizi yeni-yeni
imtahanlara ç
əkir" (F.Mustafa. Qapı. B., 2009, s. 152-153).
Firuz Mustafa
342
Ya
zıçı əsərində müharibələrdən daha dəhştli laqeydlik, eti-
na
sızlıq məsələsinə də diqqət çəkir və yalnız fərdlərin deyil,
bütöv xalqla
rın belə laqeydliyin, yaddaşsızlığın qurbanına çev-
rildiyini göst
ərir. Yazıçı mətn boyu onu deməyə çalışır ki, in-
san t
əkcə zaman daxilində yaşamır, həm də özündə zamanı ya-
şadır.
Firuz Mustafa
nın “Cənnət çiçəyi” romanı da öz mahiyyət
v
ə məzmununun orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Bu çoxqatlı və
g
ərgin süjetə malik əsərinin qəhrəmanı Cavad Əmirxanlı vic-
dan
lı insan və istedadlı bir alim kimi ətrafında baş verən haq-
sızlıqlarla razılaşa bilmir, ağır psixi sarsıntılar keçirir və nəticə-
d
ə, üzləşdiyi real situasiyadan baş çıxara biməyərək virtual-sür-
real bir al
əmə çəkilməyi qərara alır. Amma öz fantaziya və tə-
s
əvvüründə yaratdığı dünyada da onu itki və faciələr təqib
edir. Ca
vad Əmirxanlının “əbədi ömür” barədə irəli sürdüyü el-
mi layih
ə müasirləri tərəfindən birmənalı və ciddi qəbul olun-
mur. Çoxla
rı onun ağlının çaşdığını zənn edir. “Cənnət çiçə-
yi”nin q
əhrəmanı isə sonacan öz ideyaları və idealları uğrunda
mübariz
ə aparmaq qərarında israrlıdır.
Əsərdə təkcə nəsrin deyil, digər ədəbi janrların imkanların-
dan da istifad
ə edilmiş, yeri gəldikcə poetik və dramatik nüans-
lara, habel
ə roman qəhrəmanının apardığı elmi araşdırmaya ge-
niş yer verilmişdir.
Mü
əllif özü bu əsər haqda yazır ki, “Cənnət çiçəyi” roma-
nını əvvəlcə “Azərbaycan” jurnalına təqdim edib. Redaksiya
əməkdaşları əsəri oxuyub “başa düşmədiklərini” söyləyiblər.
Bir müdd
ət sonra romanı Yeganə Mustafayeva rus dilinə tərcü-
m
ə etmişdir. Əsər “Literaturnıy Azerbaydjan” jurnalında
(2016-
cı ilin 4-cü sayında) və rusdilli saytlarda yayınlandıqdan
sonra oxucular t
ərəfindən maraqla qarşılanmış, disskusiyaya
s
əbəb olmuşdur.
Ümid edirik ki, “C
ənnət çiçəyi” romanı gələcəkdə daha ge-
niş təhlilə cəlb ediləcəkdir. Yazıçı müsahibələrindən birində bu
əsərin əslində bir roman-xəbərdarlıq olduğunu vurğulamışdır.
Dostları ilə paylaş: |