“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bioetika – insanın həyatla ölüm arasında manipulyasiyası zamanı mənəvi‐etik‐hüquqi sərhədlər haqqında olan biliklər sistemidir.
XX əsr və XXI əsrin əvvəllərini əhatə edən qısa tarixi bir dövr ərzində dünyada elmi‐ictimai proseslər sürətlə inkişaf etmiş və insanın normal həyat tərzinin təminatı, maddi nemətlər bolluğu yaradılması istiqamətində bir sıra mühüm nəticələr əldə olunmuşdur. Әyani misallarla bu proseslərin inkişaf sürətini göstərmək müm ‐ kündür.
Elmin inkişafında insan amilinin nə qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini ötən əsrin ikinci yarısında tibb sahəsində qazanılan nailiyyətlər sübut etmişdir. Belə nailiyyətlər sırasında əvvəllər sağal ‐ maz hesab olunan xəstəliklərdən əziyyət çəkən insanların müalicəsinin mümkünlüyü, ağır xəsarətlər almış şəxslərin qeyri‐müəyyən müd ‐ dətə komatoz vəziyyətdə saxlamaqla onla rın «ölmək hüququndan» məhrum edil məsi, ciddi fiziki qüsurlarla doğulan uşaqların həyatının uzadılması, qanın sepa rasiyası, daxili orqanla ‐ rın transplantasiyası, eyni zamanda süni orqan ‐ ların yaradılması, süni mayalanmanı və s. göstərmək olar. Bu uğurlar bir tərəfdən insanların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, sağlamlıqlarının möhkəmləndirilməsi, ömürlərinin uzadılması ilə nəticələnsə də, digər tərəfdən bir‐biri ilə münasibətdə müəyyən ziddiyyətlərin yaran ‐ masına və elmi, ictimai, sosial, mənəvi proses ‐ lər müstəvisində köklü dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb olmuşdur. Həmin dəyişiklik ‐ lərin əksəriyyətinin məhz biologiyadan, xüsu ‐ silə də tibbi biologiyadan qaynaqlandığı zəru rətinə görə elm aləmində «bioetika» adla nan yeni anlayış və etik meyar formalaşmışdır.
Belə ki, məhz 1965–1990‐cı illərdə elmin, xüsusilə təbabət elminin inkişafı inqilabi nəti ‐ cə lərə səbəb olmuş, insanların nəinki müali ‐ cəsinə, sağlamlıqlarının bərpasına, eyni zamanda onların həyatı ilə manipulyasiya edilməsinə imkan yaratmışdır [13]. Bu isə yüzil liklər boyu formalaşan ümumbəşəri mənəvi dəyərlərlə kəskin təzadların meydana çıxmasına şərait yaratmışdır. Tibbin yeni nailiyyətləri və bu gün dün ‐ yada geniş vüsət almış genetik tədqiqatlar belə bir vacib və insanlıq üçün taleyüklü suala cavab axtarır: Elm, texnika sahəsində əldə olu ‐ nan yeniliklərin tətbiqi, onların insan həyatına, ətraf mühitə nüfuz etdirilməsi hansı mənəvi‐ etik prinsiplərə söykənməlidir və ən nəhayət, qazanılan, icrası mümkün olan ən son texno ‐ loji imkanların hər birinin həya tı mıza müda ‐ xiləsi nə dərəcədə zəruri və icazəlidir? Әlbə ə, belə vəziyyətdə bəziləri, bir qayda olaraq, «elmi tərəqqini dayandırmaq olmaz» deyir, bəziləri nəzarətsiz texniki tərəqqinin qurbanına çevrilməkdən ehtiyat edir. Bir baş ‐ qaları isə «təbiətə, ilkin yaşayışa qayıtmağa» cəhd göstərir. Elm ilə ziddiyyət təşkil edən bu fikirlərlə də tam razılaşmaq olmaz. Müasir elmin inkişafına inanaraq yerdə qalanlara «pisdir» demək də, onun səmərəsinə gözü bağlı inan ‐ maq da sadəlövhlükdür. Çünki prob lemin kökündə duran məsələ kor‐koranə elmi təd qi ‐ qatları dayandırmaq deyil – halbuki bu, müm ‐ künsüzdür – yeni metodların ekspe riment
mərhələsinə çatmasını, sonradan nor mal kom ‐ mersiya predmetinə çevrilməsini ciddi hüquqi nəzarət altına almaqdan ibarətdir. Eyni zamanda elmi və ictimai proseslərin inkişafında böhran və təzadların qaçılmaz olduğu göz qabağındadır. Proseslərə təsir edə bilən insan amili elmi təfəkkürə «ətraf mühit və dərketmə» kimi yeni kateqoriya gətirmişdir. Bir tərəfdən insan kosmik fəzanın fəth edilməsində fantastik nailiyyətlərinə sevinir, gələcəkdə enerji ehti ‐ yat larının digər planetlərdən Yer kürəsinə nəqli imkanlarına, Günəşin sonsuz enerji mənbə ‐ yinə malik olmasına inanır. Әgər dünən bu 68 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 ELMİ‐SOSİAL PROSESLӘRDӘ BİOETİK NORMALAR SİSTEMİNİN RİYAZİ ÜSULLARLA ӘSASLANDIRILMASINA DAİR düşüncələr xülya idisə, bu gün reallığa çevril ‐ mək dədir. Məsələn, 2008‐ci ildə Hindis tan alimlərinin elmin son nailiyyətləri əsasında hazırlanmış kosmik aparatlar vasitəsilə Ay sət ‐ hindən uzunmüddətli enerji ehtiyatına malik nümunələri Yerə gətirmələri bəşəriyyəti hey ‐ ran etmişdir. Amma digər tərəfdən, kosmik gəmilərin, süni peyklərin Yerin zərif ozon qatını dəfələrlə zədələmələri və bununla da biosferdə ekoloji tarazlığın pozulması gələcəkdə kosmik tədqi ‐ qatların hansı arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxaracağını bəri başdan ehtimal etməyə əsas verir.
Başqa bir misal. XX əsrin ikinci yarısında atom və hidrogen bombalarının yaranması, nüvə texnologiyalarının inkişafı, atom elektrik stansiyalarının inşası bəşəriyyəti enerji ilə təmin etməklə yanaşı, onu ekoloji, bioloji və huma ‐ nitar uçurum qarşısında qoymuşdur. Bu yaxınlarda «Nature Nanotechnology» jurnalı dünyanın 400‐dək alimi arasında keçirilən rəy sorğusunun heyrətamiz nəticələ ‐ rini açıqlamışdır. Məlum olmuşdur ki, onların hər biri «nano» eranın gəlişini ruh yüksəkliyi ilə qarşılasa da, sıravi istehlakçılarla müqayi ‐ sədə nanotexnologiya və gen mühəndisliyinin imkanlarından daha çox narahat olduğunu etiraf etmişdir. Onların fikrincə, yeni texno ‐ logiyaların insan orqanizminə və ətraf mühitə təsiri gözlənilməz nəticələrə səbəb ola bilər. Әn çox təhlükə yaradan amil isə genetik modi ‐ fikasiya olunmuş ərzaq məhsullarının yayıl ‐ masıdır. Bu təhdid əvvəllər nüvə enerjisinin yaratdığı qorxuya bərabər tutulur. Elə isə «nano» və elmin digər ən yeni nailiyyət ‐ lərindən bəşəriyyət nəyi gözləməlidir – vəd olunan cənnəti, yoxsa cəhənnəmi? Alimlərin bu barədə də fikri birmənalı deyildir. Məsələn, «Sun Microsystems» şirkə ‐ tinin təsisçilərindən olan Bill Coysun qəna ‐ ətinə görə, «əgər nanorobotlar özlərinə bənzər yeni robotlar törətmək imkanına malik olar ‐ larsa, bu proses əvvəl‐axır insanın nəzarə tin ‐ dən çıxacaqdır. Bu zaman «azadlığa qovuş muş» nanorobotlar xaotik şəkildə çoxalacaq, Günəş enerjisi ilə qidalanan və sayı milyardları ötən gözəgörünməz qiyamçılar ordusu onları əhatə edən hər şeyi özlərinə bənzəyən məxluqlara «çevirəcəklər». Nəticədə Yer planeti, üzərin ‐ dəki bütün canlı və cansız aləmlə birlikdə nəhəng selikli kütlə halını alacaqdır». ABŞ‐ın Massaçusets ştatı Universitetinin Elm və Mü ‐ hən dislik kafedrasının professoru, «Gözə gö ‐ rünməz maşınlar dövrünün müha ribəsi» adlı kitabın müəllifi Tomas Makkarti isə əmindir ki, «nanotexnologiyalar» yalnız föv qəl kiçik, mikro ölçülü döyüş silahlarını yarat maqla kifa yət ‐ lənməyib, onların istehsal va sitə lərini də dün ‐ yaya gətirəcəklər. Nəticədə düşmən ölkəsinin əhalisinə qarşı həqiqi soyqı rım törədiləcəkdir. Bu zaman gen mühən disliyi qalibləri məğlub ‐ edilməz edəcəkdir. Qeyd edilməlidir ki, 2002‐ci ildə ABŞ‐da nanofəlakətlərinin qarşısının alınması məqsə ‐ dilə xüsusi mərkəz təsis edilmişdir. Bu gün həmin mərkəz bu sahə üzrə Ümumdünya nə ‐ zarət təşkilatının yaradılması ideyasının təşəb ‐ büskarı kimi çıxış edir. Beləliklə, insana, ümu milikdə bəşəriyyətə təhdid məqsədilə istifadə edilə biləcək elmi nailiyyətlərə nəzarət (inzibati, hüquqi, etik) məsələsi bu gün xüsusilə aktual mövzuya çevrilmişdir. Burada həm etik, həm də hüquqi aspektlər bir‐biri ilə sıx şəkildə uzlaşmışdır. Müasir təbabətdə, gen mühəndisliyində, insan orqanlarının trans ‐ plan tasiyasında, biotexnologiyalarda baş verən misilsiz texnoloji nailiyyətlər elmin bioetika kimi zəruri sahəsinin formalaşmasına tələbat və zəmin yaratmışdır. Bioetika problemlərinin ilk və geniş müza ‐ kirəsi hələ 1946‐cı ildə Almaniyanın Nürnberq şəhərində olmuşdur [1]. BMT‐nin İnsan Hü ‐ quq ları üzrə Ümumi Bəyannaməsini (1948‐ci il), həmin qurumun iqtisadi, sosial, mədəni, vətəndaş və siyasi hüquqlar haqqında beynəl ‐ xalq paktları (1966‐cı il), Әsas hüquqlar haq ‐ qında Xartiyanı (2000‐ci il) və ümumi xarakter daşıyan digər beynəlxalq sənədləri də nəzərə alaraq, bu problemlərə dair aşağıdakı xüsusi beynəlxalq aktlar hazırlanmış və qəbul edil ‐ mişdir: Təbabət və biologiyanın nailiy yətlə ri ‐ nin tətbiqi ilə əlaqədar İnsan hüquqları və ləya
qətinin müdafiəsi barədə Konvensiya (1997‐cı il), İnsan hüquqları və biotəbabət haqqında Konvensiya (1997‐ci il) və onun əlavə protokolları, İnsanın genomu, İnsan haqları haqqında Ümumi Bəyannamə (1997‐ci il),
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|