Tarbiyaviy ishlar

2.4. Sinf rahbarining o ‘quvchilarni o4rganish metodikasi
Sinf rahbarining faoliyati ko 'p qin'ali va sermazmundir. U o'zi 
rahbari ik qilayotgan sinf o ‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir 
qatorda o ‘quv yili yoki chorak davomida nimalar qilish kerakligi, 
bolalar hayotini nima bilan band qilish va tanlangan ish turini 
qanday amalga oshirishni bexato aniqlash kabi ancha murakkab 
muammoni yechadi. Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar 
yordam beradi.
Tarbiyaga kompleks yondoshish, biror o ‘quvchini ham 
e ’tibordan qochirmaslik sinf rahbari uchun alohida masaladir. 
Tarbiyalash uchun sinf rahbari tarbiya obyekti boTgan bolani 
yaxshi bilishi, uni yaxlit idrok etishi kerak. K o'pchilik sinf 
rahbarlari bolani darsda о 'quvchi, musobaqada sportchi sifatida, 
ya’ni har bir aniq ish sharoitidan kelib chiqib idrok etadi va 
shunga ko‘ra muomala qiladi, bola shaxsining boshqa tomonlari
101

---

esa hozircha hisobga olinmaydi. Ammo har bir bolaning o bz 
tajribasi, o ‘z emotsional 
madaniyat 
darajasi, 
qadrlaydigan 
narsalar, ehtiyotlari, talablari, umidlari, aloqalari, munosabatlari 
kabi butun bir dunyosi bor. Tarbiyada ana shular hisobga olinishi 
kerak. 
Sinf rahbari 
o ‘z 
o'quvchisining 
ichki 
dunyosini, 
kechinmalarini, hulqida vujudga kelayotgan holatlaming sababini, 
irodasini yaxshi bilsagina uning qalbiga y o ‘l topa oladi va bolaga 
ta’sir etishning to ‘g ‘ri y o iin i aniqlaydi. Ana shunday sifatlarga 
e ’tibor bergan sinf rahbari tarbiyada yetakchi o^rinni egallaydi.
Shuni ham unitmaslik kerakki, bolaga tarbiyaviy ta ’sir etuvchi 
omillar hozirgi davrda g'oyat darajada ko‘paydi: oila, keng 
jamoatchilik, radio, televideniya, kino, teatr, kitob, jurnal, musiqa 
va boshqalar.
Sinf rahbarining bolaga tarbiyaviy ta ’sir etishdagi yetakchilik, 
birdamlik rolini tarbiyaviy ta ’sirning bu qadar ko ‘p tarmoqlari 
orasida saqlab qolish g'oyat qiyinlashib boryapti. B a'zan bolaga 
tarbiyachidan ko ‘ra o ‘rtogki, qo‘shnisi, ko'chadagi do‘stlari 
kuchliroq ta ’sir etishi hollariga duch kelamiz. Ammo buning aksi 
b o ‘lgan taqdirdagina tarbiyada muvaffiqiyatga erishiladi. Bunga 
esa tarbiyachining nuqtai nazari ham o ‘z ta ’sirini ko‘rsatadi. 
Chunki, har bir bolada m a’lum kurtaklar: yaxshilik va poklik bilan 
bir qatorda salbiy, aktivlik va passivlik sifatlari mavjud. U 
munosabatlarga e ’tibori jihatidan ham har xil sifatlarga ega. Agar 
tarbiyachi unga optimistik nuqtai nazardan yondashsa, bola 
yaxshilikka intilib, uning umidini oqlaydi va aksincha, bolaga 
oldindan noshud, yalqov, tartibsiz deb qaralsa hamda o bjarlik va 
terslik 
bolaning 
sifati 
deb 
hukm 
chiqarilsa, 
u 
holda 
tarbiyalanuvchi o ‘zini xuddi shunday qilib ko'rsatadi. Natijada u 
bu borada ham tarbiyachining «umidini oqlaydi».
Sinf rahbari bolalarni yaxshi bila olishi uchun ularni o lrganish 
darsda, darsdan tashqari vaqtlarda umuman bolaning hayoti 
o4adigan barcha sharoitlarda amalga oshiriladi. Bolani o'rganish 
bilan sinf rahbari uning individual xususiyatlari haqida aniq 
m a’lumotga ega b o ‘ladi.
Bolaning individual xususiyati uning xulqiga, o ‘zlashtirishiga.

---

munosabatlariga, jamoadagi o 'm ig a ta ’sir etadi. Shu boisdan ham 
jam oadagi individlar tarbiyalanayotganda alohida o ‘quvchini 
unitish yaramaydi. Chunki sinf rahbari ko'pgina tashkiliy ishlarni 
uyushtirishda kimga suyamsh, kimga qanday vazifa yuklash, 
kimga mustaqillik berish va kimga muntazam yordam berish 
kerakligini faqat ulaming individual xususiyatlarini yaxshi bilish 
tufayligina bexato aniqlaydi. Demak, individual munosabat bolaga 
tarbiyaviy ta ’sir etishning eng samarali yoTini topish imkoniyatini 
beradi.
Tarbiyaviy ishlar jarayonida sinf rahbari butun sinf jamoasini 
ham o'rganishi kerak. Sinf rahbari o‘ziga berilgan sinfni qabul 
qilib olishi bilan bolalar haqida ko ‘pgina maTumotlami aniqlaydi. 
Bu 
m a’lumotlar 
bolaning 
oilasidan, 
o^qituvchilaridan, 
o'rtoqlaridan olinadi va tarbiyaga yagona ta ’sir birligi ham shu 
asosda vujudga keladi.
Mana shu o ‘rinda bolalar, ota-onalar va o'qituvchilar 
o'rtasidagi o'zaro munosabatlar masalasiga alohida e ’tibor berish 
lozim. Bu uchlik markazida bola, ya'ni o'quvchi turadi, maktab va 
oila esa unga ikki tomondan ta ’ sir etadi. Ayni vaqtda bola maktab 
bilan oilasidagi aloqani ta ’minlovchi vosita rolini ham bajaradi. 
Lekin uning maktab haqidagi oilaga yetkazadigan m a’lumotlari 
hamisha ham haqiqatga to ‘g ‘ri kelavermaydi va u hatto kundalik 
orqali beriladigan axborotlami ham o ‘zieha talqin etib beradi. 
Ko'pincha oila bilan maktab o ‘rtasida vujudga keladigan 
anglashilmovchilik ham mana shu tufayli ro ‘y beradi. 0 ‘quvchi 
kattalaming o ‘zi bilan muomola qilayotgan vaqtdagi pozitsiyasini 
solishtirib ko'rish orqali m a’lum xulosaga keladi va o ‘ziga hukm 
chiqaradi. Xuddi shu hoi uning xulqida o 'z aksini topadi va u bir 
gal o'qituvchining, boshqa vaqt ota-onasining tarbiyasini oladi. 
Hatto eng vijdonli bolada ham bu holning ro'y berishi tabiiydir.
Ana shu holatning vujudga kelmasligi uchun ota-onaga 
yordam berish, o ‘qituvchi bilan ota-ona o ‘rtasidagi hamkorlikning 
to 'g 'ri boTishida oila tarbiyasiga rahbarlik qilish zarur. Buning 
uchun u har bir oilani har tomonlama o ‘rganishi kerak. Sinf 
rahbari har bir o ‘quvchisi oilasiga individual munosabatda boTishi
103

---

uchun quyidagilami o ‘z ichiga olgan dasturga ega bo ‘lishi kerak:
1. Oila haqida umumiy m a’lumot: oila tarkibi, kattalarning ish 
joyi, kasbi, oilaning moddiy jihatdan ta ’minlanganlik darajasi, uy- 
jo y sharoiti.
2. Oilaning madaniy darajasi: oila a ’zolarining m aium oti, 
oilaviy kutubxona bor-yo‘qligi, qanday matbuotga yozilishi, 
an’analari va oilaviy bayramlar.
3. Oilaning tarbiyaviy imkoniyatlari: ota-onaning bolaga va 
bolaning ota-onaga munosabati, ularning insoniy yetukligi, 
bolalaming o ‘z ota-onalarining kasbi haqidagi tushunchalari, 
oilada salbiy ta ’sirning bor-yo‘qligi.
4. Bolaga oiladan tashqarida ko'rsatilayotgan ta ’sirlar va ota- 
onalam ing ularda munosabati, o ‘rtoqlari, hovli, ko ‘cha, qo ‘shnilar, 
ota-onaning tanishlari, qarindoshlar va boshqalar.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishining muvaffaqiyati k o ‘p jihatdan 
uning bolalar ichki dunyosiga chuqur singib kirishiga, ularning 
kechinmalari 
hamda 
xulq-atvorini 
tushunishiga 
bog‘liqdir. 
0 ‘quvchining nima bilan yashayotganligini, uning qiziqishi va 
mayillari qandayligi, irodasining o ‘ziga xosligi hamda xarakteri 
xususiyatlarini o ‘rganish uning qalbiga mumkin qadar ishonchli 
yo ‘l topish, unga tarbiyaviy ta’sir etishning maqbul metodlaridan 
foydalanish demakdir.
Tarbiyachi o ‘quvchining individual xususiyatlarini yaxshi 
o ‘rgangan va tushungan taqdirdagina, bu о ‘quvchi shaxsini 
muvaffaqiyatli tarbiyalab yetishtira oladi. 0 ‘quvchilarni o krganish 
o ‘qituvchining, 
ayniqsa 
sinf 
rahbarining 
vazifasidir. 
U 
o ‘quvchilarni faqat darsdagina emas, balki sinfdan tashqi vaqtda 
ularga tarbiya berish davomida ham, o ‘quvchilar uylariga 
borganda ham, har xil ekskursiyalar vaqtida ham o ig an ad i.
Sinf rahbari sinfni qabul qilib olgandan keyin, uning birinchi 
ishi, odatda, o ‘quvchilarni o ‘rganish bilan bog'liq b o ia d i.
Bu ish uning o ‘ziga biriktirilgan sinfdagi butun ish faoliyati 
mobaynida davom etadi va uning tarbiyaviy ishi tizimida muhim 
birtom onni tashkil etadi.
О ‘quvchi laming o ‘ziga xos xususiyatlari. ularning xulqlari va
104

---

mayllarini, ular olgan tarbiya darajasini bilgan holda, m a iu m
maqsadga qaratilgan va ta’sirchan rcja tuzish oson b o iad i.
M a’lumki, о ‘quvchi shaxsining tarkib topishi va rivojlanishi 
bir tekis bormaydi. Sinf rahbarining mazkur о Lquvchi to ‘g ‘risida 
qilgan bclgilari bugunga kelib yetarli b o im a y qolishi mumkin.
T o‘g ‘ri, o ‘quvchilarni o ig a n ish ko ‘p vaqt va kuch talab etadi. 
Ammo keyinchalik bular hammasi katta natijalar beradi. Sinf 
rahbari o ‘quvchilami, ulaming xususiyatlarini bilgan holda, ular 
kamoloti jarayonini muvaffaqiyatli tarzda y o ig a solib ketishi 
mumkin b o iad i. 0 ‘quvchilami o ‘rganishga boshqa o ‘quvchilar, 
yetakchilar va ota-onalar jalb etiladi.
Bunda 
o ‘qituvchilar 
hamda 
sinf 
rahbarlari 
ishidagi 
munosiblikka rioya qilish juda muhimdir. 0 ‘quvchilami o ig an ish
natijalari bilan barcha o ‘qituvchilarni tanishtirib borish zarur. Shu 
bilan birga ularning har qaysi o ‘quvchi to ‘g ‘risida bilganlarini 
ham hisobga olish lozim. Bular о ‘quvchilarga tarbiya berish 
jarayonida ularga bir xilda talablar qo‘yish va ularga bir xil 
muomola qilishga erishishga yordam beradi. O kquvchilami 
o ig a n ish ularga induvidual yondashishining zarur shartidir. 
Okquvchilami ularga ta ’liin va tarbiya berish jarayonida har qaysi 
o ‘quvchiga indivudual yondashishga erishish maqsadida o ‘rganish 
lozim. 0 ‘quvchilar o ‘z xarakteriga, qiziqishi va mayliga ko‘ra bir 
xil emas. Ulardan bir xillari bir muncha chaqqon, boshqa bir 
xillari esa sustkash, uquvsiz, b a ’zi о ‘quvchilar jasur va shijoatkor, 
boshqa birlari esa uyatchan va tortinchoq boiishadi. B a’zi bir 
o ‘quvchilar o ‘z tashkilotchiligi va qa’tiyligi bilan ajralib tursa, 
boshqa birlarida esa bu xususiyatlar mavjud emas. Xullas, sinf bir 
biriga o ‘xshamagan, turli xususiyatdagi bolalardan tashkil topgan 
bir jamoadir. Sinfda tashqi k o iin ish jihatidan bir-biriga o ‘xshash 
bolalar boim agani singari, o‘z ichki xususiyatlari jihatidan bir 
biriga o ‘xshaydigan bolalar ham boim aydi. Ulaming xarakteri, 
qiziqishlari, kayfiyatlari va xohishlari, ulaming xulq-atvorlari 
sabablari, ko'nikm a va malakalari, odatda, turlicha b o ia d i. Har 
qaysi 
o ‘quvchi 
o ‘ziga 
xos, 
boshqalarga 
o ‘xshamaydigan 
xususiyatga ega b o iad i. U alohida shaxs sifatida kamol topib
105

---

boradi.
Odatda sinf rahbari sinfdagi barcha o'quvchilarga nisbatan 
yagona tarbiyaviy vazifalar qo‘vadi va hal etadi. Masalan, u 
o ‘zining barcha о ‘quvchilarini mehnatsevarlikka, bir jon, bir tan 
bo‘lishiga, haqqoniylikka o ‘rgatishga harakat qiladi. Ammo bu 
vazifalarni hal etish yo‘llari, vosita va metodlari o ‘quvchilaming 
induvidual xususiyatlariga qarab turlicha bo ‘lishi mumkin. 
Ulaming b a’zilarini o ‘z vaqtida rag‘batlantirish, b a ’zilariga 
buyurish, xulq-atvor qoidalarini buzgan o ‘quvchilami jazolash 
darkor. Buning uchun esa ulami chuqur va har tomonlama 
o ‘rganmoq zarur. Sinf rahbari o 'z о ‘quvchi larini bilmasa, u 
o ‘quvchilarga 
yondashishda, 
pedagogik 
ta ’sir 
ko ‘rsatish 
metoddarini tanlashda katta xatolarga y o i qo‘yishi mumkin.
0 ‘quvchilarga individual yondashishning amalga oshirishi 
tarbiya va ta’lim berish prinsiplaridan biridir. Bu tamoyil 
o ‘qituvchilar 
va 
sinf 
rahbarlarining 
o wquv-tarbiyaviy 
ish 
tajribalarida bolalarni sevish va hurmat qilinishing nomoyon 
boTishi, ulaming kamoloti to ‘g ‘risida kundalik g ‘am xobrlik qilish 
asosida keng qo‘llanadi.
Tarbiyachi o ‘quvchilar jamoasini tarbiyalar ekan, hech qaysi 
o ‘quvchini nazardan chetda qoldirmasligi darkor. O 'quvchilarning 
xulq-atvori, tartib-intizomi, o ‘zlashtirishi ko‘p jihatdan ulaming 
individual xususiyatlariga bogiiq d ir. B a’zi bir o'quvchi o ‘zining 
o ‘qishga bardoshsizligi tufayli darslarga ulgunnasligi, ikkinchi 
birining darsda yaxshi javob berishga ju r’atsizligi, tortinchoqligi 
halaqit 
berishi, 
yana 
birining 
yaxshi 
o'qishiga 
vaqtida 
o ‘zlashtinnaganligi sabablarini bilgan taqdirdagina, uning oldini 
olish borasida real va ta’sirchan tadbirlar qo‘llash mumkin bo‘ladi.
1. 0 ‘quvchilaming individual xususiyatlarini hamisha va 
hamma holda hisobga olmoq zarur.
0 ‘quvchilarga 
individual 
yondashish 
bu 
har 
qaysi 
o ‘quvchining xususiyatlariga faol tarzda moslashish emas. Bu eng 
avvalo har qaysi o ‘quvchining individual xislatlarini, uning 
psixologik taraqqiyoti xususiyatlarini, uning shaxsiy tajribasini 
hisobga olgan holda unga tarbiyaviy ta ’sir ko'rsatishning yanada
106

---

ekanligini ta ’kidlaydi. Bu jarayonda insonning faolkgiga katta 
o ‘rin beriladi. U faolligi bilan o ‘z shaxsini shakllantira oladi. 
Tarbiyachi tomonidan qokyiladigan maqsad aniq bo'Isa va bu 
maqsadga erishish uchun odam astoydil harakat qilsa, kutilgan 
natijaga erishiladi.