Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da Türkmenler

114

 

  /  Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu 

tarihteyerini  almıĢtır.  Daha  sonra  bu  ilim  dalında  kaleme  alınan  hemen  bütün 

eserler bu iki eserin genel çerçevesini ve nazariyelerini hep göz önünde bulundurmuĢtur”

41

.  

KÂSÂNÎ

42

  (Özbekistan-Ġran  Arası  Horasan  Bölgesi-Fergana 

Türkmeni)  (ö.  587/1191);  Alâüddîn  Ebû  Bekr  b.  Mes„ûd  b.  Ahmed  el-

Kâsânî. Hanefî fakihi.  

“Orta  Asya‟da  Fergana  bölgesinde  Seyhun  nehrinin  kuzeyinde  yer  alan 

Kâsân‟da (KâĢân) doğdu. Hocaları arasında daha sonra kayınpederi olan Alâeddin es-

Semerkandî, öğrencileri arasında ise oğlu Mahmud ve el-Mukaddimetü‟l-Ġazneviyye adlı 

eserin müellifi Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî gibi âlimler bulunmaktadır. “Melikü‟l-

ulemâ” lakabıyla anılan Kâsânî‟nin asıl Ģöhreti, Alâeddin es-Semerkandî‟nin Tuhfetü‟l-

fukahâ‟  isimli  kitabına  yazdığı  Bedâ‟i‟u‟s-sanâ‟i‟  adlı  Ģerhinden  kaynaklanmaktadır. 

Bundan çok memnun kalan hocası bir fıkıh âlimi olan kızı Fâtıma‟yı ona nikâhlamıĢ ve 

mehir  olarak  da  bu  eseri  kabul  etmiĢtir.  Özellikle  bu  evlilikten  sonra  Kâsânî,  eĢi  ve 

kayınpederinin ortak fetva vermeye baĢladıkları kaydedilir

43

.  

ÇeĢitli  ilim  yolculuklarına  çıkan  Kâsânî  bir  ara  Konya‟ya  giderek  Selçuklu 

Sultanı  I.  Mesud‟un  sarayında  kalmıĢ  ve  bu  sırada  bazı  ilmî  tartıĢmalara  katılmıĢtır. 

ġa„rânî  nisbeli  bir  âlimle

44

  müctehidlerin  ictihadlarında  isabetli  olup  olmadıkları 

konusunda yapılan bir tartıĢmada adı geçen zat, Ebû Hanîfe‟den her müctehidin kendi 

ictihadında  isabetli  olduğu  görüĢünün  nakledildiğini  ileri  sürmüĢ,  Kâsânî  ise  Ebû 

Hanîfe‟den müctehidlerin ictihadlarında isabetli oldukları gibi hata da yapabileceklerinin 

ve  yalnız  birisinin  isabet  edeceğinin  nakledilmiĢ  olduğunu  söylemiĢtir.  Bu  arada  Kâsânî 

rakibinin  görüĢünün  Mu„tezile‟ye  ait  bir  görüĢ  olduğunu  söylemiĢ  ve  kırbacıyla  ona 

vurmaya  kalkıĢmıĢtır.  Bunun  üzerine  sultan  Kâsânî‟nin  Konya‟dan  uzaklaĢtırılmasını 

istemiĢse  de  vezirin  araya  girmesiyle  Halep‟te  bulunan  Nûreddin  Mahmud  Zengî‟nin 

yanına  elçi  olarak  gönderilmiĢtir

45

.  Bu  olayın  541-543  (1146-1148)  yılları  arasında 

vuku  bulmuĢ  olması  muhtemeldir.  Halep‟te ilim  adamları  ve  öğrenciler  arasında  büyük 

itibar gören Kâsânî, Zengî tarafından Halâviyye Medresesi‟ne hoca olarak tayin edildi ve 

hayatının sonuna kadar burada ders verdi. Kâsânî 10 Receb 587‟de (3 Ağustos 1191) 

Halep‟te vefat etti ve makâm-ı Ġbrâhim‟in sağ tarafında bulunan hanımının kabri yanına 

defnedildi. Bu mezarlar zamanla önemli bir ziyaretgâh haline gelmiĢtir. Kâsânî, özellikle 

Bedâ‟i‟u‟s-sanâ‟i‟  adlı  eserindeki  düzen  ve  sağlam  mantık  örgüsünden  de  anlaĢılacağı 

                                                 

41

Hamidullah, Muhammed, XXXVI, 546-547, DĠA:“Serahsî” md.nden naklen. 

42

Koca, Ferhat, DĠA „Kasanî‟ md., XXIV, 531‟den kısmen özetlenmiĢtir ve alıntılanmıĢtır. 

43

Bkz. Fâtıma Bint Alâeddin Es-Semerkandiyye. 

44

DĠA, VI, 700. 

45

KureĢî, Abdülkadir, Cevahiru‟l-Mudiyye fi Tabakati‟l-Hanefiyye, IV, 26, Kahire 1398; M. 

Râgıb, Ġ‟lâmü‟n-nübelâ‟ bi-târîħi Ĥalebi‟Ģ-Ģehbâ‟, IV, 305-306, Halep 1343/1925 

---

Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu

  /   115 

üzere  fıkıh  ve  fıkıh  usulünde  derin  bilgi  sahibiydi.  Ayrıca  devrinde  yapılan  kelâmî 

tartıĢmalardan  uzak  kalmamıĢ  ve  bilhassa  Mu„tezile  ile  bid„at  ehline  karĢı  mücadele 

etmiĢtir.  

Eserleri:  Kâsânî‟nin  bilinen  en  önemli  eseri  Bedâ‟i‟u‟s-sanâ‟i‟  fî 

tertîbi‟Ģ-Ģerâ‟i‟dir

46

. Eser, Alâeddin es-Semerkandî‟nin 

Kudûrî‟nin el-Muhtasar‟ına 

dayanan 

Tuhfetü‟l-fukahâ‟  adlı  kitabının  Ģerhi  olarak  kaleme  alınmakla  beraber, 

klasik  anlamda  bir  Ģerh  olmayıp  yepyeni  bir  sistemle  yazılmıĢtır.  Bu  sebeple  fıkıh 

tarihçileri  arasında  Bedâ‟i‟u‟s-sanâ‟i‟in  Tuhfetü‟l-fukahâ‟  ile  Ģerh-metin  iliĢkisi 

tartıĢmalıdır.  Bir  taraftan  Kâsânî‟nin  hocasının  eserine  tamamen  sadık  kaldığı  ileri 

sürülüp  onun  bizzat  hocasının  nezâreti  altında  Tuhfe‟yi  yeniden  kaleme  almıĢ  olması 

ihtimaline  iĢaret  edilirken

47

  diğer  taraftan  Tuhfe  ve  Kudûrî‟nin  el-Muhtasar‟ı  ile 

karĢılaĢtırıldığında gerek içerik gerekse metot bakımından müstakil bir kitap sayıldığı ve 

Tuhfe‟nin  Ģerhi  olarak  gösterilmesinin  doğru  olmayacağı  belirtilmiĢtir

48

.  Jochen  Gentz, 

Bedâ‟i‟u‟s-sanâ‟i‟e dayanarak Ġslâm hukukunda kefalet konusunu incelemiĢtir

49

.   

Brockelmann  Kitâbü‟t-Te‟vîlât  adlı  bir  eseri  Kâsânî‟ye  izâfe  ederse  de

50

  onun 

belirttiği  nüsha

51

  Abdürrezzâk  b.  Ahmed  el-KâĢânî‟ye  ait  Te‟vîlâtü‟l-Kur‟ân‟dır

52

. 

Ayrıca  es-SulTânü‟l-mübîn  fî  usûli‟d-dîn  adında  kelâmla  ilgili  bir  eser  daha  Kâsânî‟ye 

nisbet edilmiĢtir

53

. Bu eserin el-Mu‟temed fi‟l-mu‟tekad adıyla da anıldığı belirtilir

54

”

55

 

MERGĠNÂNÎ

56

,  Burhânuddîn  (Özbekistan  Horasan-Ġran 

Türkmeni)  (ö.  593/1197);  Ebü‟l-Hasen  Burhânüddîn  Alî  b.  Ebî  Bekr  b. 

Abdilcelîl  el-Fergânî  Mergīnânî.  el-Hidâye  adlı  eseriyle  tanınan  Hanefî 

fakihi. 

                                                 

46

I-VII  Cilt  olarak,  Kahire  1327-1328;  nĢr.  Ali  Muhammed  Muavvez  -  Âdil  Ahmed 

Abdülmevcûd, I-X, Beyrut 1418/1997. 

47

Kavakcı, Yusuf Ziya,  XI. ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Māvāra‟ al-Nahr Ġslâm 

Hukukçuları,  125,  Ankara 1976 

48

Von  Otto  Spies,  “Istanbuler  Handschriften  zu  dem  Rechtswerk  Badā‟i‟  a‟s-sanā‟i‟  des 

Kāsānī”,  XLI (1969), Ġslam,  XLI [1969], 20. 

49

Die  Bürgschaft  Ġm  Ġslamischen  Recht  Nach  Al-Kāsānī,  Zeitschrift  Für  Vergleichende 

Rechtswissenchaft, LXI [1960], 86-180. 

50

 Brockelman, GAL, I, 465. 

51

Râgıb PaĢa Ktp., nr. 32/4. 

52

 KrĢ. GAL, II, 262; Suppl., II, 280 

53

KureĢî,  Abdülkadir,  Cevahiru‟l-Mudiyye  fi  Tabakati‟l-Hanefiyye,  IV,  27,  Kahire  1398; 

Kâtip Çelebi, KeĢfü‟z-Zunûn, II, 996. 

54

Leknevî, Abdülhay, el-Fevâ‟idü‟l-behiyye fi Teracimi‟l-Hanefiyye, 53. 

55

Koca Ferhat, DĠA „Kasanî‟ md., XXIV, 531‟den  naklen. 

56

Bu bölüm; Koca, Ferhat, DĠA XXIX, 182, 183‟den kısmen özetlenmiĢ ve alıntılanmıĢtır. 

---