Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da Türkmenler

108

 

  /  Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu 

3.

  el-Fıkhü‟l-Ebsat:  Akaidle  ilgili  olup  oğlu  Hammâd  ile  talebeleri  Ebû 

Yûsuf  ve  Ebû  Mutî„  el-Belhî  tarafından  rivayet  edilmiĢtir  (Kahire  1307,  1324,  1368 

[M. Zâhid Kevserî neĢri]).  

 el-‟Âlim  ve‟l-Müte‟allim:  Ehl-i  sünnet‟in  görüĢlerini  açıklayıp  savunma 

amacıyla  ve  soru-cevap  tarzında  kaleme  alınmıĢ  akaide  dair  bir  risâledir  (Ġstanbul,  ts.; 

Haydarâbâd 1349; Kahire 1368 [M. Zâhid Kevserî neĢri]).  

 er-Risâle:  Ebû  Hanîfe,  Basra  Kadısı  Osman  el-Bettî‟ye  hitaben  yazdığı  bu 

eserinde akaid konularında kendisine yöneltilen bazı itham ve iddialara cevap vermektedir 

(Kahire 1368 [M. Zâhid Kevserî neĢri]). 

6. el-Vasıyye: Akaid konularını kısaca ele 

alan  bir  risâledir  (Kahire  1936).  Son  beĢ  eserin  ihtiva  ettiği  konular,  Osmanlı 

âlimlerinden 

Beyâzîzâde  Ahmed  Efendi  tarafından  kelâm  kitaplarının  tertibine 

göre 

el-Usûlü‟l-münîfe  adıyla  bir  araya  getirilmiĢ,  yine  aynı  müellif  tarafından 

ĠĢârâtü‟l-merâm  adıyla  ĢerhedilmiĢtir.  Ebû  Hanîfe‟ye  nisbet  edilen,  oğluna  ve  bazı 

talebelerine hitaben yazılmıĢ dinî, ilmî ve ahlâkî öğütleri içeren baĢka risâleler de vardır. 

6.

  el-Kasîdetü‟n-Nu‟mâniyye.  Hz.  Peygamber  için  yazdığı  na„t  olup 

basılmıĢtır  (Kahire  1282,  1299;  Ġskenderiye  1288;  Ġstanbul  1279,  1298,  1320). 

Kasidenin Halîl b. Yahyâ tarafından Sürûrü‟l-kulûbi‟l-irfâniyye bi-tercemeti‟l-Kasîdeti‟n-

Nu„mâniyye  adıyla  yapılan  Türkçe  tercümesi  (Ġstanbul  1268),  Ġbrâhim  b.  Mehmed  el-

Yalvacî‟nin  satır  arası  tercümesi  (el-Mecmûatü‟l-kübrâ,  Ġstanbul  1276)  ve  Muhammed 

A„zâm  b.  Muhammedyâr‟ın  Rahmetü‟r-Rahmân  adlı  Hintçe  Ģerhi  (Delhi  1897)  bu 

arada zikredilebilir  

Bunların  dıĢında  kaynaklarda  Ebû  Hanîfe‟ye  nisbet  edilen 

Mücâdele  li-

ehadi‟d-dehriyyîn,  ed-Davâbitü‟s-selâse,  Risâle  fi‟l-ferâ‟iz,  Du‟â‟ü  Ebî 

Hanîfe, Muhâtabetü Ebî Hanîfe ma‟a Ca‟fer b. Muhammed b. Ahmed 

er-Rızâ,  Fetâvâ  Ebî  Hanîfe  ve  Muhammed  b.  Hasan  eĢ-ġeybânî,  el-

Maksûd  fi‟s-sarf,  er-Red  „ale‟l-Kaderiyye,  Ma‟rifetü‟l-mezâhib  gibi  çoğu 

akaid alanında birçok eserden söz edilmekte, Brockelmann ve Sezgin tarafından adı geçen 

eserlerin  kütüphane  kayıtları  verilmekteyse  de  bu  eserlerin  Ebû  Hanîfe‟ye  aidiyetini 

ihtiyatla  karĢılamanın  daha  doğru  olacağı  muhakkaktır.  Nitekim  söz  konusu 

kaynaklarda Ebû Hanîfe‟ye nisbet edilen, Râmpûr ve Bengal‟de nüshalarının bulunduğu 

bildirilen  Ma‟rifetü‟l-mezâhib  adlı  eserin  gerek  üslûp  ve  yazım  tekniği,  bakımından, 

gerekse içerisinde daha sonraki dönemlerde teĢekkül etmiĢ itikadî fırkaların zikredilmesi 

sebebiyle Ebû Hanîfe‟ye ait olmadığı hususu büyük kuvvet kazanmıĢtır.”

29

 

                                                 

29

Uzunpostalcı  Mustafa, DĠA:“Ebû Hanîfe” md.,  X, 131-137 

---

Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu

  /   109 

ĠMAM  MATÜRĠDΠ (Özbekistan-Ġran  Arası  Horasan/Mâtürîd 

Türkmeni)  (ö.  333/944);  Ebû  Mansûr  Muhammed  b.  Muhammed  b. 

Mahmûd  es-Semerkandî;  Mâtürîdiyye  mezhebinin  kurucusu,  müfessir  ve 

fakih.  Gerçi  doğrudan  konumuz  olan  sahada  bulunmadığı  için  Ġmam 

Matüridi‟yi  buraya  almayabilirdik.  Fakat  Ġmâm‟ın  doğduğu  yer  olan  Mâtürid 

kasabası,  Horasan‟ın  Semerkant  Ģehrinin  bir  kasabası  olduğu  için  aldık. 

Tarihten günümüze yönetimi değiĢen Horasan bölgesi, artık iki üç ülke (Ġran, 

Özbekistan,  Türkmenistan)  arasında  bölüĢülerek  büyük  bir  havza  olmaktan 

çıkmeĢtur.  Dolayısıyla  Horasan,  küçülerek  sadece  Ġran‟ın  küçük  bir  Ģehri 

olmuĢtur. Bu sebeplerden ötürü Ġmam Matüridî‟nin hem Özbekistan ve hem 

Ġran ile alakası vardır. Artık Horasan ismi sadece Ġran‟da vardır. Ama küçülen 

coğrafyayla  Horasan‟ın  kasabası  sayılan  Matürid,  artık  Özbekistan  sınırları 

altında  kalmıĢtır.  Türkmen  varlığında  unutulması  mümkün  olmayan  bir  yeri 

olduğu için önemine binaen buraya aldık.  

      “Ġmam Matüridi‟nin nisbet edildiği Mâtürîd (Mâtürît), bugün Özbekistan 

Cumhuriyeti‟nin  sınırları  içinde  bulunan  Semerkant‟ın  dıĢ  mahallesidir.  1920‟de 

Semerkant‟ı ziyaret  eden  Barthold,  Mâtürîd‟in  Ģehrin  kuzeybatısında  bir  köy  olduğunu 

belirtir. Hayatı hakkında kaynaklarda çok az bilgiye rastlanan Mâtürîdî, Abbâsîler‟in 

merkezî  otoritelerinin  oldukça  zayıfladığı  bir  dönemde  siyasî  bakımdan  hilâfete  bağlı 

müstakil  beyliklerden  Sâmânoğulları‟nın  Mâverâünnehir‟e  hâkim  oldukları  devirde 

yaĢamıĢtır.  Doğum  tarihi  kesin  olarak  bilinmemekle  birlikte  hocası  Rey  Kadısı 

Muhammed  b.  Mukâtil  er-Râzî‟nin  248  (862)  yılında  vefat  ettiğine  dair  bilgiden 

hareketle III. (IX.) yüzyılın ilk yarısının ortalarında dünyaya geldiği ve ömrünün bir asra 

yakın olduğu tahmin edilmektedir.  

Fıkıh ve Fıkıh Usulündeki Yeri. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, genelde Ġslâm 

kültürü  ve  özelde  Hanefî  mezhebi  içinde  önemli dönüm  noktalarının  birini  teĢkil  eden, 

fıkıh usulü ve fıkıh ilimlerinin kavramlarının titizlikle tanımlanmaya, bu ilimlerin birer 

disiplin  haline  gelmeye  baĢladığı  bir  devirde  yaĢamıĢ,  fikirleri  ve  çalıĢmalarıyla  sonraki 

nesillere ufuk açmıĢ bir ilim ve fikir adamıdır. YaĢadığı dönem bir taraftan dinî, felsefî ve 

siyasî  akımların  sistematik  düĢüncelerini  oluĢturduğu,  muhalifleriyle  polemiklere  girdiği, 

diğer  taraftan  dinî  ilimlerin  metodolojik  yapıya  kavuĢarak  her  birinin  terminolojisinin 

oluĢtuğu bir dönem olarak kendini gösterir. Mâtürîdî bilhassa teoriyle pratik, usul ile fürû 

irtibatını sağlayarak ortaya koyduğu çözümlerle fikirlerin daha saf biçimde sunulmasına 

katkı  sağlamıĢ  ve  en  azından  yaĢadığı  coğrafyadaki  ilim  âlemine  kendini  kabul 

ettirmiĢtir.  Kelâm  alanındaki  görüĢlerinin  yanı  sıra  bilhassa  fıkıh  usulüne  iliĢkin 

çalıĢmaları  Semerkantlılar  üzerinde  etkili  olmuĢ  ve  kendisi  zamanla  Semerkant  fıkıh 

okulunun reisi olarak kabul edilmiĢtir 

---