Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da Türkmenler

106

 

  /  Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu 

vardır.

26

 Torunları Ömer ve Ġsmâil‟in belirttiklerine göre nesebi Nu„mân b. Sâbit b. Zûtâ 

b. Mâh‟tır. Aslen Arap olmayan Ebû Hanîfe‟nin dedelerinin Fars menĢeli olduğu rivayet 

edilir. Memleketleri feth edildiği zaman kabilelerinin ileri gelenleri arasında kendilerine de 

eman verilmiĢ, onlara esir muamelesi yapılmamıĢ ve Arap olmadıkları için, Bekir b. Vâil 

oğulları kabilesinin aĢireti olan Teymullah b. Sa„lebe oğullarının himayesine verilmiĢlerdir. 

Diğer bir rivayete göre ise dedesi Zûtâ köle olarak Ġran‟dan getirilmiĢ, sonra da efendisi 

tarafından  âzat  edilmiĢtir.  Bundan  dolayı  Ebû  Hanîfe,  Bekir  b.  Vâil  oğulları  veya 

Teymullah b. Sa„lebe oğullarının mevlâsı (âzatlısı) diye bilinmiĢ ve zaman zaman Teymî 

nisbesiyle  de  anılmıĢtır.  Dedeleri  Sâsânî  Devleti‟nde  görev  almıĢ,  valilik  yapmıĢ 

kimselerdir.  Hatta  Sâsânî  Meliki  Hürmüz‟ün  Ebû  Hanîfe‟nin  dedesi  olduğu  da 

nakledilmiĢtir.Torunu Ġsmâil‟in bildirdiğine göre babası Sâbit Hz. Ali‟yi ziyaret etmiĢ, o 

da kendisine ve zürriyetine duada bulunmuĢtur. Ebû Hanîfe‟nin doğduğunda babasının 

hıristiyan olduğu, babasının hatta Ebû Hanîfe‟nin sonradan müslüman ismi aldığı gibi 

bazı  rivayetler

27

  hariç  tutulursa  kaynaklar,  babası  Sâbit‟in  hür  ve  müslüman  olarak 

doğup büyüdüğü hususunda görüĢ birliği içindedir. 

Devrinin  seçkin  âlimlerinin  pek  çoğu  ile  görüĢme  ve  onlardan  ilmî  yönden 

faydalanma  imkânı  bulan  Ebû  Hanîfe‟nin  asıl  hocası,  döneminde  Kûfe  re‟y  ekolünün 

üstadı  kabul  edilen 

Hammâd  b.  Ebû  Süleyman‟dır.  Ebû  Hanîfe,  102  (720) 

yılından itibaren hocasının vefatına kadar on sekiz yıl süreyle onun ders halkasına devam 

etmiĢ,  en  seçkin  öğrencileri  arasında  yer  almıĢ,  hocasının  bulunmadığı  zamanlarda  ona 

vekâleten  ders  verecek  seviyeye  yükselmiĢtir.  Hammâd‟ın  120  (738)  yılında  ölümü 

üzerine, kırk yaĢlarında iken arkadaĢları ve öğrencilerin ısrarları üzerine hocasının yerine 

geçerek ders okutmaya baĢlamıĢ, bu hocalığı bazı aralıklarla ölümüne kadar sürmüĢtür. 

Son  derece  vakarlı,  mütevazı  ve  üstün  anlayıĢ  sahibi  olan  Ebû  Hanîfe‟nin  derslerine  o 

günkü  Ġslâm  ülkesinin  her  tarafından  öğrenciler  katılmıĢ  ve  etrafında  geniĢ  bir  ders 

halkası  oluĢmuĢtur.  YetiĢtirdiği  öğrencilerin  sayısının  birkaç  bini  bulduğu,  bunlardan 

kırkının  ictihad  edecek  dereceye  ulaĢtığı  belirtilir.

28

  Ebû  Hanîfe‟nin  ilmi,  hocası 

Hammâd‟ın  aracılığıyla 

Ġbrâhim  en-Nehaî  ve  Ebû  Amr  eĢ-ġa„bî‟den, 

dolayısıyla Mesrûk b. Ecda„, Kâdî ġüreyh, Esved b. Yezîd ve Alkame b. 

Kays‟tan, bunların ilimleri de sahâbenin en âlimlerinden olan Hz. Ömer, Hz. Ali, 

Abdullah  b.  Mes„ûd  ve  Abdullah  b.  Abbas‟tan  gelmektedir.  Esasen  Ebû 

Hanîfe‟nin ictihadlarında bu silsilenin büyük tesiri görülür. Onun Basra, Kûfe ve Irak 

bölgesinin ileri gelen üstatlarının hadis ve fıkıh meclislerine zaman zaman iĢtirak ettiği, 

                                                 

26

Ġbn Abdülber, el-Ġntika‟ fî fedâili‟s-Selâseti‟l-E‟immeti‟l-Fuķahâ‟i Mâlik Ebî Hanîfe ve‟Ģ-

ġâfi‟î,  123, Kahire 1350/1931. 

27

Hatîb el-Bağdadî,  Târîhu Bagdâd,  XIII, 324-325, Kahire 1347. 

28

Bezzâzî, Menâkıbü‟l-Ġmâmi‟l-A‟zam,  218-246, Beyrut 1981 

---

Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu

  /   107 

100‟e yakın tâbiîn âlimiyle görüĢtüğü ve birçok kimseden hadis dinlediği rivayet 

edilir.  Seyahatleri  sırasında  bizzat  Atâ  b.  Ebû  Rebâh,  Ġkrime  ve  Nâfi„den  hadis 

dinlemiĢ,  onlar  vasıtasıyla  Mekke  ve  Medine  ilmini,  özellikle  Hz.  Ömer,  Abdullah  b. 

Abbas  gibi  fakih  sahâbîlerin  görüĢ  ve  fetvalarını  öğrenme  imkânı  bulmuĢtur. 

ÇeĢitli 

vesilelerle  Mâlik  b.  Enes,  Süfyân  b.  Uyeyne,  Ġmam  Zeyd  b.  Ali, 

Muhammed el-Bâkır, Abdullah b. Hasan b. Hasan, Ca„fer es-Sâdık da 

dâhil birçok âlimle görüĢerek onlarla bilgi ve fikir alıĢveriĢinde bulunmuĢtur. Hatta Ebû 

Hanîfe, devrinin sapıkın fırka mensuplarının 

Câbir b. Yezîd el-Cu„fî gibi sahasında 

yetiĢkin olanlarıyla ve fikrî önderleriyle de görüĢüp münazara etmiĢtir. Hac münasebetiyle 

gittiği  Mekke‟de  döneminin  seçkin  ilim  adamlarıyla  karĢılaĢarak  görüĢ  ve  fetvalarını 

onlarla  tartıĢma  imkânı  bulmuĢtur.  Bütün  bu  temasların,  Ebû  Hanîfe‟nin  bilgi 

birikimine ve fıkhî meselelere bakıĢ açısına önemli ölçüde katkısının bulunduğu açıktır.   

Eserleri. Ebû Hanîfe fıkhî meseleleri, geniĢ tabanlı ictihad Ģûrası sayılabilecek 

ders  halkasında  istiĢareye  açıp  çeĢitli  müzakerelerden  sonra  ortaya  çıkan  çözümleri 

talebelerine yazdırdığı için öğrencisi Muhammed b. Hasan‟ın kaleme aldığı zâhirü‟r-rivâye 

metinleri, ona isnat edilen ve Hanefîler‟ce de kendisine ait olduğunda ittifak bulunan görüĢ 

ve  ictihadları  ihtiva  eden  sağlam  kaynaklar  olarak  değerlendirilebilir.  Bu  usul  sonucu 

ortaya çıkan fıkhî hükümlerden birbirine benzeyenler konu ve cinslerine göre “kitab”lara, 

bunlar da nevilerine göre “bab” ve “fasıl”lara ayrıldı. el-Asl (el-Mebsût,), ez-Ziyâdât, el-

Câmi‟u‟l-kebîr,  el-Câmi‟u‟s-sagîr,  es-Siyerü‟l-kebîr,  es-Siyerü‟s-sagîr  adlarını  taĢıyan  bu 

zâhirü‟r-rivâye  eserlerde  Hanefî  fıkhı  tahâretten  baĢlamak  üzere  ibadetler,  münâkehat, 

muâmelât, hudûd, ukūbat... miras Ģeklinde ayrı bölümler halinde tedvîn edilmiĢ oldu. Bu 

sebeple Hanefî fıkhının tedvîninin Ebû Hanîfe ile baĢladığını söylemek mümkündür (ĠA, 

IV, 22). Ebû Hanîfe‟ye doğrudan nisbet edilen eserler Ģunlardır:  

el-Müsned;  Talebeleri  tarafından  Ebû  Hanîfe‟den  rivayet  edilen  hadisleri, 

diğer  bir  ifadeyle  Ebû  Hanîfe‟nin  ictihadlarında delil  olarak  kullandığı hadisleri  ihtiva 

eden bir eserdir. Rivayetlerin toplanmasında veya tasnifinde etkin rol oynayan Ģahısların 

adlarıyla  anılan  ve  önemli  bir  kısmı  basılmıĢ  olan  yirmiyi  aĢkın  Ebû  Hanîfe  müsnedi 

mevcuttur (Hindistan 1300; Ġstanbul 1309; Lahor 1312; Leknev 1318; Kahire 1327; 

Berlin 1929). 

2

.  el-Fıkhü‟l-Ekber.  Akaide  dair  olup  Ehl-i  sünnet‟in  görüĢlerini 

özetlemiĢtir. BaĢta I. Goldziher olmak üzere bazı Ģarkiyatçılar bu eserin Ebû Hanîfe‟ye 

nisbetini  sahih  görmezlerse  de  kitabın  ona  ait  olduğunda  Ġslâm  âlimleri  görüĢ  birliği 

içindedir.  Birçok  Ģerhi  bulunan  eser,  bazı  Doğu  ve  Batı  dillerine  de  tercüme  edilerek 

defalarca  basılmıĢtır  (meselâ  Delhi  1289;  Kahire  1323;  Haydarâbâd  1342;  Lahor 

1890).  

---