Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da Türkmenler

100

 

  /  Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu 

ayrılan iki ayrı Horasan Bölgesi tanımı yapmıĢlardır

6

. Ayrıntısını ilgili makaleye 

havale  ederek;  sadece  bu  önemli  ayrıntıyı  paylaĢıyorum.  Bunlardan  biri  de 

Horasan  bölgesidir.  Bugün,  bu  bölge  sınırları  içinde  üç  dört  devlet  vardır. 

Fakat “Horasan” bileĢik ismi

7

, artık sadece kuzeydoğu Ġran‟da küçük bir Ģehir 

                                                 

6

  Yakut,  Irak‟tan  baĢlattığı  Horasan‟ın,  üç  önemli  merkezinin  olduğunu  belirtmektedir. 

Bunlar;  NiĢabur,  Herat  ve  Merv  Ģehirleridir.  Ceyhun  nehrinin  beri  tarafındaki  (bize  göre) 

diğer Ģehirleri de saydıktan sonra bazılarının Harezm ve Mâverâünnehr‟i de (Ceyhun‟un öteki 

tarafı)  Horasan‟dan  saydıklarını  fakat  kendisinin  bu  görüĢe  katılmadığını  belirtmektedir. 

Bununla  birlikte  kendisinden  daha  eski  bir  kaynak  olan  Belâzurî‟nin  taksimini  aynen 

vermekte  arada  niçin  farklılık olduğunu  da  açıklamaya  çalıĢmaktadır.  Belâzurî  (Ö.279/892), 

Horasan‟ı dört bölgeye ayırmaktadır:  

1.  Nisabur,  Kûhistan,  Tabeseyn,  Herat,  BûĢenc,  Badğis  ve  adı  Taberân  olan  Tus  illerini 

içine alan ĠranĢehr.  

2. Merv-i ġahcan, Serahs, Nesâ, Bâverd, Merverrûz, Talekân, Zem ve Âmul.  

3.Burası nehrin batı tarafındaki ülkedir. Nehir ile arasında sekiz fersahlık mesafe vardır. Bu 

bölge  Fâryâb,  Cürcan,  Yukarı  Toharistan(Tâlekan),  Huttal  (VahĢ),  Kuvâdiyan,  Hast, 

Enderâbe,  Bâmiyan,  Baglan  ve  Vâlic  illerinden  mürekkeptir.  Burası  Müzahim  b.  Bistam‟ın 

Ģehridir.  Benk‟in  kazası  olan  BedehĢan,  Tibet‟e  girilecek  yerdir.  Enderâbe‟den  de  Kâbil‟e 

girilecek  bir  yer  vardır.  Tirmiz,  Belh‟in  doğusundadır.  Sağâniyan,  Zem,  AĢağı  Tohâristan, 

Hulm ve Simincan illerini ihtiva eder.  

4.  Bu  bölge  Mâverâünnehir‟dir:  Buhara,  ġaĢ,  Turarbend,  Soğd,  yani  Kis  ve  Nesef, 

Rûbistan, Usrûsene, Mukanna‟nın kalesi Seman, Fergana, ġem, Semerkand, Ebarket, Benaket 

ve Türk illerini ihtivâ eder. Ġbn Fakih‟in (Ö.300/912 ?) eserinden aldığımız bu metin, küçük 

farklarla hemen hemen aynen Yakut‟ta da tekrar edilmiĢtir. Belâzûrî‟nin eserine atfen verilen 

metin  görüldüğü  gibi  Rey  Ģehrinin  doğusunda  kalan  bütün  Müslüman  beldelerini  içine 

almaktadır.  Daha  önce  belirttiğimiz  gibi  Yakut,  bu  kanaatte  değildir.  Ancak  Yakubî 

(Ö.292/905), tam  bu Ģekliyle,  yani dörde ayırıp teker teker saymamıĢsa da yukarıda verilen 

tüm  beldeleri  Horasan‟dan  saymaktadır  (Samur  Sebahattin,  “Ġslam  Coğrafyacılarına  Göre 

Horasan‟ın  Yeri  ve  X.  Yüzyıldaki  Durumu”    Bilimname  Dergisi,    IX.  Cilt,  3.sayı,  89-104, 

Kayseri 2005) 

7

“Horasan”  kelimesi;  “hor  (değersiz/bereketsiz)  +  âsan  (kolay)”  Ģeklinde  Farsçadan 

(http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.54a3

bab173d0a3.88507480, EriĢim Tarihi: 21.4.2014 ) veya “hür+doğu” Ģeklinde yarı Arapça ve 

Farsçadan  geldiği  ifade  edilmektedir.  Ya  da  çömlek  kırıntısı  taĢlığın  küçük  taĢaları  gölet, 

havuz,  bataklık  anlamlarına  gelmektedir  (http://www.almaany.com/tr/dict/ar-tr/horasan/, 

EriĢim Tarihi: 21.4.2014). Belli bir zaman sonra zaten buranın toprağı bereketini yitirdiği bir 

tür  çömlek  toprağı  gibi  verimsiz  olduğu  çömlekçilik  çok  yapıldığı  için  dendiği  de  ifade 

edilmektedir. Bir baĢka yoruma göre de “Horasan” kelimesi “hûr/güneĢ” ve “âsân/doğan” 

kelimelerinin  birleĢmesinden  ortaya  çıkan  Farsça  bir  terkiptir. “GüneĢ‟in  doğduğu  yer 

(meĢrık),  güneĢ ülkesi, doğu bölgesi” anlamına gelir. Ġsim muhtemelen Sâsânîler zamanında 

ortaya çıkmıĢ ve kısa zamanda yaygınlaĢmıĢtır.  Horasan tarihte Ġran‟ın kuzeydoğusunda yer 

alan  çok  geniĢ  bir  coğrafî  bölgenin  adı  idi.  Günümüzde  bölgenin  toprakları  üç  parçaya 

ayrılmıĢ  olup  Merv  (Mari),  Nesâ  ve  Serahs  yöresi  Türkmenistan,  Belh  ve  Herat  yöresi 

Afganistan,  kalan  kısmı  da  Ġran  sınırları  içinde  bulunmaktadır.  En  geniĢ  kesim  Ġran‟ın 

---

Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu

  /   101 

adı olmuĢtur. Bu vesile ile bu gün itibariyle sınırları Ġran içinde yer almasa da 

tarihte  Horosan  sınırları  içinde  yer  alan  Ģehirleri  Ortadoğu  kabul  edip 

inceleme alanına aldık. Zeten geniĢ kapsamda Ortadoğu kavramı ortasyayı da 

içine alır. 

Hernekadar  Horasan  bölgesi  çok  kozmopolit  her  kavimden  insanın 

yaĢadığı bir yer olsa da çoğunlukla burada Türklerin yaĢadığı, diğer kavimlerin 

Türklerin  Ġslamiyeti  kabûlü  ile  sonradan  geldiği,  kavimler  göçü  ile  nüfus 

kaybettiği,  kurak-vahavârî  bir  bölge  olduğu

8

,  yabancıların  çok  isteyerek 

yerleĢmediği,  ancak  savaĢ  yağma/talan  saikasıyla  geldiği  bir  bölge  olması 

hasebiyle;  bu  bölgede  uzun  yıllar  kalmıĢ  bir  kiĢinin  kâhir  ekseriyetle  Türk 

olması  muhtemeldir.  Sırf  eserlerini  Arapça  yazdığı/yazdırdığından  dolayı 

özellikle  bu  bölge  insanı  için  Arap  olduğuna  hükmetmek  pek  olası  değildir. 

Dolayısıyla  Türk  olduğunda  zann-ı  galip  ve  tazammunnî  bir  mantık  vardır. 

Bunun sebebi de o dönem ilim geleneğinde ırk merkezli bir nisbelendirmenin 

yaygın  olmamayıĢıdır.  Bizim  tespit  ettiğimize  göre  Türk  coğrafyasında 

ekseriyetle  cari  olan  Hanefi  ve  ġafii  Fakihleri  içinde  bizzat  adında 

Türk/Türkmânî veya Türkistânî nisbesi geçen sadece iki Fakih vardır. Bunlar 

da  Alauddin  ibnu‟t-Türkmanî  ve  Hibetullâh  et-Türkistânî‟dir.  Kitaplarda 

yazmasa 

da 

bu 

bölge 

insanının 

kulaktan 

kulağa 

aktarılan 

mitolojik/söylencebilimsel  aktarımla,  yaĢayan  efsane  olmakla  da  soyunun 

hangi kavimden olduğu anlaĢılabilir.  

O dönemde isimlendirmeden hareketle bir kimseyi de Arap veya Fars 

saymak  hatalıdır.  Çünkü  o  dönemde  Araplar  ve  Farslar  Türklerden  önce 

Müslüman  olmakla  Ģereflendiğinden,  Türkler  de  onlara  dinen  katılmanın 

sembolü  olarak  ve  aidiyet  hissi  kazanmak  için  çocuk  isimlerini  de  Arapça-

Farsça  kökenli  kelimelerden  seçmiĢlerdir.  Ġkincisi,  Türkler  Anadolu‟ya 

gelmeden önce ve sonra ekseriyetle çocuk isimlerini Ġslam‟a hizmet etmiĢ dinî 

kiĢiliklerin  isminlrinden  seçmiĢlerdir.  Üçüncüsü;  daha  sonra  Müslüman 

Farslarla  komĢu  olma  ve  onların  da  o  yerleĢik  coğrafyada  maddî  kültür  ve 

medeniyet  düzeyi  yüksek  olmakla  çocuklarına  Farsça  isimler  koymuĢlardır. 

                                                                                                                         

elindedir  ve  adı  geçen  iki  devletle  Ġran‟ın  diğer  eyaletlerinden  Mâzenderan,  Simnân,  Yezd, 

Kirman,  Belûcistan  ve  Sîstan‟la  çevrilidir;  idarî  merkezi  aynı  zamanda  dinî  bir  merkez  olan 

MeĢhed‟dir  ve  eyalete  (ustân)  MeĢhed,  Ġsferâyin,  Bucnurd,  Bircend,  Tayyibat,  Türbeticâm, 

Türbetihaydarî,  Darrıgaz,  Sebzevâr,  ġirvan,  Tabes,  Firdevs,  Kâbnât,  Kûçân,  KâĢmir, 

Gunâbâd  ve  NîĢâbur  vilâyetleri  (Ģehristan)  bağlıdır.  Horasan  eyaletinin  1996  sayımına  göre 

nüfusu  6.047.661‟dir.  (Çetin,  Osman,   “Horasan”,  Diyanet  Ġslam  Ansiklopedisi  (DĠA), 

XVIII, 234, Ġstanbul 1999) 

8

Çetin, Osman,  “Horasan”, DĠA,  XVIII, 234, Ġstanbul 1999 

---