Təranə RƏHİMLİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
166 ideya mənbələrindən, rus ədəbi fikri ilə əlaqələrindən danışarkən müəllif onun görkəmli rus tənqidçiləri N.A.Dobrolyubov və V.Q.Be-linskiyə münasibəti haqqında xüsusi bəhs edir, Axundovun ilk dəfə ədəbiyyata münasibət bildirdiyi Puşkinin ölümünə həsr olunmuş poemada rus klassiklərinin mövqelərini düzgün qiymətləndirməsini də onun rus ədəbiyyatı və tənqidiylə yaxından tanışlığı ilə izah edirdi. Axundov tənqidinin yarandığı dövrün spesifikasına toxunan K.Talıbzadə bu mərhələdə Azərbaycanda epiqonçu ədəbiy- yatın, mərsiyyə şeirinin davam etdiyini, realizmin təzəcə təşəkkül tapdığını, Vaqif, Zakir, Şakir kimi realist meylli şairlərin ədəbi mövqeyinin hələ izah olunmadığını yazır-dı. Axundovun realist ədəbi tənqidi belə bir dövrdə formalaşır, epiqonçu ədəbiyyata qarşı çıxmaqla yanaşı, realizmin təşəkkülü uğrunda mübarizə aparırdı; böyük mütəfəkkir «realist ənənələrin əhəmiyyətini, faydasını ay-dınlaşdırır və bu ənənələri yeni məzmunda inkişaf etdirmək zərurətini göstərirdi.» 1 K.Talıbzadə monoqrafiyasında Axundovun görüşlə-rini tədqiq edərkən problemin bu cəhətinə xüsusi diqqət yetirir, onun realist konsepsiyasını aydınlaşdırmağa çalışır, yazıçının görüşlərində və bədii əsərlərində realizmin təza-hürünü göstərirdi. Həqiqətən də Axundov tənqidinin və estetikasının başlıca problemi olan realizm onun sənət nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edir. Yazıçının fikrincə sənət əsərində «xilafi-vaqe», yəni real həyata zidd bir şey, anti-realizm olmamalıdır, bunun 1 Sалmаnов Ш. Аkадemиk Kаmал Талыбзадə, Баkы, Озаn, 1998, s.70. 167 əvəzində sənətdə «mütabiqi-hal» təzahür etməlidir. Onun ədəbi anlayışında realizm termini kimi «mütabiqi-hal», «müvafiqi- övza», «kəma hüva həqqəhu» ifadələri işləndiyini qeyd edən K.Talıbzadə Axundovun realist sənət haqqında fikirlərini məhz bu terminlər vasitəsilə müasirlərinə çatdırdığını bildirir. K.Ta- lıbzadəyə görə Axundovun tənqidi onun sənət nəzəriy-yəsinin ifadə formasıdır ki, onun da mərkəzində duran əsas problem realizmdir. Yazıçı bu metodun ayrı-ayrı prinsiplərini vahid bir konsepsiya əsasında şərh edir, öz realist nəzəriyyəsində maarifçi realizm mövqeyində dayanır, bu məsələnin həlli uğrunda ardıcıl mübarizə aparırdı. Gerçəkliyi sənətin əsas təsvir obyekti hesab edən Axun-dova görə hərhansı bir təsvir ağlın tələblərinə uyğun olmalıdır. O, məhz bu tezisdən çıxış edərək realizmin prinsiplərini müəyyənləşdirməyə çalışırdı. K.Talıbzadə təd-qiqatında bu cəhətə xüsusi diqqət yetirmişdir. Müəllif monoqrafiyada Axundov tənqidinin bütün məsələlərini onun realizm nəzəriyyəsi əhatəsində araşdırır; burada yalnız realizmin tipiklik, həyatilik, ideyalılıq, bədii satira kimi əsas məsələlərini öyrənmir, həm də ədəbiyyat və incəsənətdə forma və məzmun, onların qarşılıqlı əlaqəsi, Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatının görkəmli klassikləri haqqında fikirləri kimi sənətin ümumi nəzəri məsələ-lərini də realizm aspektində izah edirdi. Tədqiqatçı Axun-dov tənqidinin M.Füzuliyə münasibəti ilə bağlı məqamları da diqqətlə tədqiq edir, bu haqda deyilmiş fikir və müla-hizələri dəlillər əsasında dəqiqləşdirirdi. «Füzuli şair deyil və xəyalatında əsla təsir yoxdur» deyə böyük ədəbi şəxsiyyəti Şərq klassiklərinin 168 cərgəsindən ədalətsizliklə ayırmasında K.Talıbzadə Axundovun haqsızlığını qeyd edirsə, digər tərəfdən dahi şairə münasibətdə Axundova şərti bəraət qazandıran bəzi obyektiv- tarixi məqamları açıqlayır. O, Axundovun ilk növbədə realizmi əsaslandırmaq, onun milli ədəbi prosesdə mövqeyini möhkəmləndirmək üçün bu üsuldan istifadə etdiyini, romantizmin şöhrətini, nüfuzunu qırmaq, romantik ədəbiyyatın möhkəm kök salmış estetik müddəalarına qarşı çıxmaq üçün Füzuliyə kəskin müna-sibət bildirdiyini qeyd edir. Tədqiqatçı bu münasibətin əslində Füzulinin özündən çox onun poeziyasının təsiri ilə yaranan epiqonçu nəzmə aid olduğunu göstərməkdə və əsaslan-dırmaqda tamamilə obyektiv və düzgün mövqe tuturdu. Axundovun M.Füzuliyə münasibətinin roman-tizmlə əlaqələndirildiyi məqamlarda isə müəllifin gəldiyi nəticə bir qədər mübahisəli təsir yaradır. Zənn edirik ki, Axundov kimi böyük mütəfəkkir milli ədəbi prosesdə realizmin mövqeyini möhkəmləndirmək xətrinə də olsa Füzuli kimi dahi sənətkarı təkcə romantik şair olduğuna görə inkar etməzdi. Doğrudur, yeni məktəb yaradan Axun-dov realizmi əsaslandırmaq üçün özündən əvvəlki məktəbin – həm də əsrlərlə davam edən romantizmin təsirinə qarşı mübarizə aparmışdı, lakin, Füzulinin şöhrətini heçə endir-məyi bu ədəbi mübarizə üsullarından, yollarından biri kimi seçməmişdi. Ona görə ki, Axundov kimi böyük yazıçı-tənqidçi «romantik poeziyanın məziyyəti və ləyaqətini başa düşməmiş deyildi: bunu onun yaradıcılığını bəyəndiyi, təqdir etdiyi romantik 169 şairlərə münasibəti də yaxşı gös-tərir.» 1 Bədii yaradıcılıqlarında romantik metodla sıx bağlı xüsusiyyətlər nəzərə çarpan Şərq, rus, eləcə də Avropa ədəbiyyatının bir sıra ğörkəmli yazıçıları Axundovun əsər-lərində misilsiz söz inciləri yaradan sənətkarlar kimi dönə-dönə təqdir olunurdu. Əsərlərində romantik üslubi çalarlar aydın şəkildə özünü birüzə verən Nizami, Hafiz, Fir-dovsi və Şekspir «xilafi- təbiətü adət» yazdıqlarına, yəni romantizmə meylli olduqlarına baxmayaraq Axundov bu böyük sənətkarlara müsbət münasibət bəsləmişdir. Görün-düyü kimi, Axundovu Füzuli yaradıcılığının romantik tərəfi deyil, digər xüsusiyyətləri təmin etmirdi. Bu xüsusiyyət-lərdən ən üzdə görünəni isə ədəbiyyatşünas Ş.Salmanovun qeyd etdiyi kimi, Axundovun daha çox poeziyada məzmun və forma münasibətləri barədə görüşləridir ki, yazıçı Füzuli poeziyasının məhz məzmun tərəfinə qane ola bilməmiş, bu cəhət onu dahi şairi nəzm ustası adlandırmağa sövq etmişdir. 1 Füzuli yaradıcılığına Axundovun birtərəfli müna-sibəti tənqid tariximizin mürəkkəb problemlərindən biri kimi K.Talıbzadənin təhlillərində düzgün əksini tapmışdır. K.Talıbzadəni Axundovun realist ədəbiyyatın tənqidi istiqaməti haqqında nəzəri görüşləri ciddi şəkildə maraq- landırmış, onun M.P.Vaqif və Q.Zakir kimi şairlərin yara- dıcılıqlarına münasibətini də bu prinsip baxımından tədqiqə cəlb etmişdi. Axundov M.P.Vaqifin real həyat və təbiət hadisələrini ədəbiyyata gətirməkdə, milli ədəbiyyatımızda 1 Sалmаnов Ш. Аkадemиk Kаmал Талыбзадə, Баkы, Озаn, 1998, s.71. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|