Təranə RƏHİMLİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
150 M.B.Məmmədzadə tənqid olunurdu. Bu böyük milli şəx- siyyətlər həmin dövrdə «milli mənlik şüurunu öldürmək siyasəti yeridən sovet ideologiyasının, başında rus şovinizmi dayanan dövlət maşınının siyasəti» ilə gözdən salınır, fəa- liyyətləri şübhə altına alınırdı. Monoqrafiyasını sovet döv- lətinin bu işğalçı siyasətinin tələblərinə uyğun yazan K.Talıbzadənin sonrakı etiraflarından birində oxuyuruq: «Yeni şərait – inqilabi ədəbiyyatı, sovet ədəbiyyatını yaratmaq uğrunda gedən mübarizə dövrün yeni ideya-estetik meyarlarını irəli sürdüyü kimi, ədəbi irsə də müna-sibətin meyarlarını müəyyənləşdirməyi bir vəzifə kimi qar-şıya qoyurdu. 20-ci illər Azərbaycan sovet ədəbiyyat-şünaslığının tarixində ilk mərhələ olsa da, çox məhsuldar, məzmunlu, bir neçə daxili qollara ayrılan mərhələdir. Indiyə qədər biz elmimizin bu mürəkkəb, ancaq çox rəngarəng mərhələsini lazımınca dəqiq, hərtərəfli qiymətləndirə, öyrə-nə bilməmişik. Əslində onun təhlilində özümüz ifrat sosio-logizmə qapılmışıq, bu isə əsl elmi həqiqətləri söyləməyə imkan verməmişdir.» 1 Hələ 70-ci illərdə alimin gəldiyi qə-naət belə idi. K.Talıbzadə mənsub olduğu ədəbi nəslin zamanın hökmü ilə uzun müddət əl-qolu bağlanmış vəziyyətdə fəalıyyəti haqqında 1990-cı ildə ürək ağrısı ilə yazırdı: «Mən və mənim nəslim belə şəraitdə yazıb nəşr olunmuşdur, ideologiya və ədəbiyyata dair bir-birinin ar- dınca çıxan və yerinə yetirilməsi məcburi olan qərarlar dövründə. Və hətta bir dəfə Ingiltərədə çıxan «Sentral Asian Revien» jurnalı məni Mərkəzi Komitənin qərarlarına mü-tilik 1 Талыбзадə K. Sənəтkарыn шəхsиyyəти, Баkы, Yазыçы, 1978, s.297. 151 göstərən bir tənqidçi kimi pisləyəndə mən bunu öz ünvanıma bir tərif kimi qəbul etmiş və «Literaturnıy Azerbaydjan» jurnalında həmin müəllifə cavabımda bil-dirmişdim ki, bu ümumi hal partiya qərarları ilə bizim tənqidi fikrimiz arasındakı birlikdən irəli gəlir (1963, № 11-12). Bəli, biz belə yetişir, belə düşünür, belə kütləşə- kütləşə illəri ötürürdük.» 1 Monoqrafiyanın «Marksist tənqid» bölməsində təd- qiqatçı bədii əsərin marksist metodologiyanın yüksək prinsiplərinə uyğun yazılmasnı onun başlıca məziyyəti kimi qiymətləndirən ədəbi tənqidin təhlilinə yer vermiş-dir. Həmçinin tənqid cərəyanlarının ayrı-ayrılıqda hər birinin təsnifində marksist metodologiyanın sinfilik anla-yışı, vulqar sosioloji və mexaniki münasibət əsas rol oynamışdır. Lakin buna baxmayaraq əsərin nəşrindən sonra yazılan resenziyaların bir qismində «Marksist tən-qid» bölməsində marksist tənqidin bütün məsələlərinin əhatə olunmadığı göstərilir, bu bəhsin mükəmməl işlən-məməsi, müəllifin irəli sürdüyü mülahizələri ötəri şərh etməsi monoqrafiyanın gözə çarpan qüsurları kimi tənqid edilirdi. 2 Əlbəttə, bu baxışlar sistemini marksist-leninçi ideologiyaya sədaqətli olan kommunist təfəkkürü forma- laşdırmışdı. K.Talıbzadənin özü də marksizm mövqeyini qəbul edən bir ziyalı-vətəndaş kimi düşünür, buna görə də ədəbi-tənqidi cərəyanlara, milli estetik fikrin tarixinə münasibətdə 1 Талыбзадə K. Seçилmиш əsəрлəри, иkи жилддə, Баkы, Азəрnəшр, ж.1., 1991, s.34. 2 Əщməдов Т. Gюрkəmли əдəбиyyатшünаs алиm, «Рesпuблиkа» гəзeти., 1998, 4 nоyабр. 152 yanlışlıqlara, metodoloji sapıntılara yol verirdi. Lakin bu kimi qüsurlarına baxmayaraq «XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi» monoqrafiyası tənqid tarixinin yaranması sahə-sində ilk müvəffəqiyyətli addım kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Litva ədəbiyyatşünası A.Sprindisin rəyində qeyd olunduğu kimi əsər yalnız Moskvada, Sankt-Peterburqda və türk respublikalarında deyil, Baltikyanı ölkələrdə də rəğbətlə qarşılanmışdı. Burada K.Talıbzadənin tənqid konsepsiyasının – üç cərəyan nəzəriyyəsinin 1905-1917-ci illər Litva ədəbi tənqidi materialında da özünü doğrultması faktı xüsusi vurğulanırdı. Özbəkistan EA-nın müxbir üzvü Q.S.Sultanov, filologiya elmləri doktoru, professor A.X.Haytmetov və filologiya elmləri doktoru M.Yunusovun imzaladıqları birgə rəydə də bu fikrin təcəssümünü görürük. 1 Tatarıstanın əməkdar elm xadimi, professor M.M.Haynullin əsər doktorluq dissertasiyası kimi müdafiə olunarkən onun avtoreferatına göndərdiyi geniş və əhatəli rəyində monoqrafiyanı «Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminə yeni töhfə» adlandırırdı. 21 Ümumittifaq səviyyədə ədəbi ictimaiyyət tərəfindən belə yüksək qiymətləndirilən milli tənqidimizin tarixinə dair monoqrafiya 1984-cü ildə «Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi» adı ilə yenidən nəşr olundu. Monoqrafiyanın bu yeni, təkmilləşdirilmiş nəşri məhz milli tənqidi təfəkkü- rün genezisi, təşəkkülü, formalaşması və tarixi inkişaf mərhələləri 1 K.Талыбзадənиn шəхsи архиви, Г.S.Suлтаnов, А.Х.Щаyтmeтов, M.Yunusовun иmзаладыглары бирgə рəy. 2 Yenə орада, M.M.Щаynuллиnиn рəyи. 153 haqqındakı tədqiqata xarakterik özünəməx-susluğun nəzərə alınması ilə başlanması baxımından xüsusi maraq doğurur. Hər hansı bir problemin spesifikliyini aş-karlamaq problemə onun özünün tələb etdiyi məntiqlə, taktika ilə, elmi sistemlə yanaşmaqdan başlayır ki, mo-noqrafiyanın təkmilləşdirilmiş nəşrində də bunlar bir-birini şərtləndirmiş və tamamlamışdır. Elmi tənqidi fikrin yaranmasına qədər mövcud olan tənqidin spesifik təzahür formasını tapmaq, müəyyənləş- dirmək əsərin «Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi kökləri» fəslində qarşıya qoyulan əsas məsələdir. Burada müəllif milli tənqidin tarixi kökləri problemini daha dərindən öyrənmiş, bu sahədə tədqiqatını xeyli genişləndirmişdir. Belə dərin araşdırmanın nəticələri tənqidimizin köklərini daha qədimlərə aparıb çıxarmaqla, onun tarixi hüdudları haqqında konkret təsəvvür yaratdı. Bu «ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq Azərbaycanda uzun bir tarixə malik deyildir» deyə tənqidin yaranma tarixini inqilabdan sonrakı dövrə aid edən Ə.Nazim kimi tənqidçilərin nihilist baxış-larını alt-üst etdi. K.Talıbzadənin geniş, zəngin, spesifik material əsa-sında yazılmış monoqrafiyası çox mühüm bir ədəbiyyat-şünaslıq vəzifəsini yerinə yetirdi, o «milli ədəbi prosesdə tənqidin yeri haqqında, onun tarixi varlğı haqqında birtərəfli, natamam münasibəti aradan qaldırdı; yetkin, inkişaf etmiş ədəbiyyatlarda olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında da estetik və ictimai amil olaraq tənqidin həmişə iştirak etdiyini, onun çox güclü tərəflərindən birini təşkil etdiyini göstərdi.» 1 1 Sалmаnов Ш. Аkадemиk Kаmал Талыбзадə, Баkы, Озаn, 1998, s.62. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|