Təranə RƏHİMLİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
154 Əsərin təkmilləşdirilmiş nəşrində nəzərə çarpan uğurlu dəyişikliklərdən biri də məhz kitabın «Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi kökləri» adlanan birinci hissəsidir. Burada qədim və orta əsrlər tənqidi fikir tariximizin mənzərəsi aydın cizgilərlə təsvir olunur, problem baxımından geniş təhlil edilirdi. Qədim və orta əsrlərin tənqidi, nəzəri-estetik fikri haqqında dolğun təsəvvür yaradan tədqiqatçı Şərq və Azərbaycan ədəbi-estetik irsinin bu tarixi mərhələdə necə zəngin və bütöv bir estetik nəzəriyyəni təşkil etdiyini aydınlaşdırır. Ədəbi fikir tarixinin ilk sənət tarixi qədər qədimliyindən bəhs edən müəllif yazır: «Tənqidi-estetik fikrin ilk ünsürlərini özündə qoruyub saxlayan ən qədim sənət nümunəsi – şifahi xalq yaradıcılığıdır… Folklor nümunələri əsrlərlə onu yaradan və mühafizə edən xal- qın ədəbi fikir süzgəcindən keçə-keçə, dəyişib kamilləşə-kamilləşə, cilalana- cilalana gəlib zəmanəmizə çatmış (bu prosesin özü də xalq təfəkkürünün bədii materiala fəal tənqidi münasibət göstərdiyini təsdiq edir) və bu zaman özünün ilk yaranışının estetik ünsürlərini, ədəbi fikir ça-larlarını da qoruyub saxlamışdır. Buna görə də folklor – tənqidi-estetik fikrin ilk mənbəyi kimi həmişə mütəxəs-sisləri maraqlandırmışdır.» 1 Lakin müəllif milli ədəbi-estetik fikir tarixini təkcə xalq yaradıcılığı ilə məh-dudlaşdırmır, onun əsas mənbələrini sistemli şəkildə araş-dırıb təhlil edir. K.Talıbzadə monoqrafiyasında qədim və orta əsrlərdə ədəbi-nəzəri fikrin üç əsas mənbəyindən bəhs edir: şərhlər, təzkirələr və bədii 1 Талыбзадə K. Азəрбаyжаn əдəби тənгидиnиn тарихи, Баkы, Mаариф, 155 ədəbiyyat. X1 əsrdə meydana çıxan şərhlərdən Azərbaycan estetik və tənqidi fikrinin ilk janrı kimi bəhs edən tədqiqatçı göstərirdi ki, şərhlər «Azərbaycan ədəbi fikri tarixində tənqid və tən-qidçilik haqqında deyilmiş ilk mülahizələr idi və müəyyən mərhələnin bədii təhlil və tənqid prinsiplərini ifadə edirdi.» 1 Bir janr kimi «tənqid-biblioqrafiya»ya yaxın olan şərhlərin elmi vəzifəsini, ədəbi prosesdəki praktiki rolunu X1 əsr Azərbaycan filoloqu və ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Xətib Təbrizinin «Şərh divan Əbi Təmmam» əsərindəki bir epizod daha dəqiq xarakterizə edir. Əbu Təmmamdan nə üçün başa düşülən şeir yazmadığını soruşurlar. Şair cavabın- da: « – Bəs siz nə üçün yazılanı başa düşmürsünüz?» – deyir. Burada oxucu ilə şairin dialoqu üçüncü şəxsin, – şərhçinin varlığına zərurət yaradır. Şərhçi başa düşülən şeir yazıl-ması və yazılan şeirin başa düşülməsi istəyi və tələbi arasındakı ixtilafı nizama salan vasitəçiyə çevrilir, yəni ədəbi proseslə oxucu kütləsi arasında müəyyən ünsiyyət yaradır. Tədqiqatçı şərhi tənqidi fikrin ilk janrı, şərhçiləri ilk tənqidçilər kimi təqdim edir, şərh ilə tənqidin, şərhçi ilə tənqidçinin ümumi, oxşar və fərqli cəhətlərini müəy-yənləşdirir. K.Talıbzadənin elmi konsepsiyası professional realist ədəbi tənqidin təşəkkülünə qədər milli ədəbi-estetik fikrin tarixi təcrübəsinə, onun müasir tənqid məktəbinin formalaşması üçün bir qaynaq, zəmin roluna verilən yeni icmal və qiymət kimi xüsusi maraq doğurur. Müəllif ədəbi tənqid haqqında ilk fikir söyləmiş Azərbaycan 1984, s.7. 1 Талыбзадə K. Азəрбаyжаn əдəби тənгидиnиn тарихи, Баkы, Mаариф, 1984, s.12. 156 alimləri Xətib Təbrizi, Eyn əl Quzat və Yusif Xoylu kimi şərhçi- lərin yaradıcılıqları əsasında elmi ümumiləşdirmələr apa- rır, yazılı ədəbi-estetik fikrin ilk mərhələsini əsərlərini ərəbcə yazmış bu müəlliflərin adı ilə bağlayırdı. Tənqid və tənqidçi haqqında ilk fikirlərin söyləndiyi bu dövrün ədəbi mənzərəsinin düzgün elmi təhlilini verən tədqiqatçı şərhçilərin yalnız şərh yazmaqla kifayətlənmədiklərini, şərhin funksiyası, onun məqsəd və vəzifələri, predmeti barədə fikir və mülahizələr irəli sürdüklərini, şərhi qram-matik təhlildən çıxarıb ona ədəbi təhlil xarakteri ver-diklərini milli estetik fikrimizin inkişafı zəminində ilk addımlar kimi qiymətləndirir. Xətib Təbrizi, Eyn əl Quzat və Yusif Xoylunun simasında N.Gəncəviyə qədərki milli ədəbi-estetik fikrin uğurlarından danışan tədqiqatçı Nizami dövrünü Şərq ədəbi-estetik fikrinin yüksəliş mərhələsi kimi dəyərləndirirdi. Ədəbi-tənqidi fikrin ancaq poetik əsərlərdə ifadə olunduğu bu dövrdən ədəbi fikrin yeni mərhələsi kimi bəhs edən K.Talıbzadə Nizami və onun müasirləri- nin ədəbi-estetik görüşlərindən danışmaqla nəinki X11 əsrin, bütövlükdə orta əsrlərin milli estetik təlimi haqqın- da konkret məlumat verirdi. Nizaminin ədəbi görüşlərini xüsusilə geniş təhlil edən tədqiqatçı göstərir ki, Nizaminin sənət haqqında fikirlərindən bəhs etmək əslində X11 əsr Azərbaycan və Yaxın Şərq ədəbi fikrinin ümumi isti- qamətindən və əsas məsələlərindən bəhs etmək deməkdir, onun ümumi inkişaf səviyyəsini təyin etmək deməkdir. 1 1 Талыбзадə K. Азəрбаyжаn əдəби тənгидиnиn тарихи, Баkы, Mаариф, 1984, s.18 157 K.Talıbzadəyə görə sənətin təsvir obyekti, onun həyata münasibəti, sənətlə ictimai həyat arasındakı əlaqə-nin düzgün əks etdirilməsi, həqiqətin və gerçəkliyin bədii əsərin ən mühüm, başlıca mövzusu kimi başa düşülməsi Nizaminin ədəbi-estetik görüşlərinin əsasını təşkil edir. Ədəbiyyatın gerçəkliyə münasibəti məsələsi isə böyük şairin yaradıcılıq metodlarına yanaşma prinsipini aydınlaşdırmaq imkanı yaratmaq baxımından Nizami estetikasının daha vacib məsələlərindən biri kimi dəyərləndirilirdi. Tədqiqatçı məsələnin elmi şərhində şairin əsərlərindən gətirilən konk-ret nümunələrə istinad edir, təhlilini daha da dərinləşdirir və dəqiqləşdirirdi. K.Talıbzadə təhlilində belə bir düzgün nəticəyə gəlirdi ki, Nizaminin ədəbi-estetik görüşləri onun öz sənətkar taleyinin müəyyənləşməsində əhəmiyyətli rol oynamış, dahi şairə sözün və söz sənətinin qüdrətini artırmaq, təsirini qüvvətləndirmək, şeirin sənətkarlığını yüksəltmək imkanları vermiş, nəhayət, onun böyük ədəbi sima kimi dünya korifeylərindən biri səviyyəsinə yüksəl-məsini şərtləndirən əsas amillərdən olmuşdur. Monoqrafiyada XIII-XVIII əsrlərdə ədəbi fikrin inkişafından bəhs etdiyi məqamlarda tədqiqatçı bu dövrdə yaranan ədəbiyyatın səciyyəvi xüsusiyyətlərinə diqqəti yö- nəldir. Orta əsrlərin bu mərhələsində tənqidi fikrin ədəbi prosesə müdaxiləsinin fəallığının qüvvətlənməsini K.Ta- lıbzadə dövrün alimlərinin köhnə ənənədən uzaqlaşıb əsərlərini Azərbaycan dilində yazması və nəticədə ədəbi fikrin təsir dairəsinin genişlənməsi ilə əlaqələndirir. Bu möhtəşəm ədəbi mərhələdə ədəbi-estetik fikrin əsas janrları kimi poetika, risalə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|