Təranə RƏHİMLİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
146 tərəfdən rus və Avropa elmindən, ədəbiyyatından, ictimai, iqtisadi və siyasi fikir tarixindən bəhs edən əsərlər, kitablar M.F.Axundovun nəzəri görüşlərinin formalaşma-sında mühüm mənbələrdən biri kimi göstərilir və əsas-landırılır. Tədqiqatçı bu cəhətdən Ç.Dikkens, A.Düma, J.Vern, N.V.Qoqol, V.Q.Belinski, A.V.Markov-Vinoqra-dov, E.Munk və başqalarının ədəbiyyat, tənqid və ədəbiy-yatşünaslığa dair əsərlərini görkəmli yazıçının rus və Av-ropa ədəbi fikrindən yaradıcı şəkildə bəhrələnməsi üçün əsas mənbələr hesab edirdi. K.Talıbzadə düzgün olaraq burada M.F.Axundovun Belinski və Dobrolyubov ilə ədəbi əlaqələrinə xüsusi olaraq diqqəti cəlb etmişdir. Əsərdə Qərb yazıçı, filosof və tarixçiləri Volter, Monteskio, Didro, Şekspir, Bayron, Hüqo, Russo, Renan, Yum və başqaları da Axundovun yaradıcılıqlarını bəyəndiyi, fikirlərini təqdir etdiyi böyük şəxsiyyətlər kimi təqdim olunurlar. Tədqiqatçı M.F.Axundovun ədəbi-tənqidi görüşlə-rində sənətin ideyalılığı, ədəbiyyatın tərbiyəvi rolu, onun ictimai həyatda mövqeyi kimi məsələlərin mühüm yer tut-duğunu göstərir, bu cəhətdən yazıçının fikirlərinin mate-rialist rus və Avropa filosofları, tənqidçilərinin görüşləri ilə səsləşdiyini qeyd edirdi. Monoqrafiyada böyük mütəfək-kirin müasirləri – X1X əsr Azərbaycan dramaturqu Mir-zağa və Melkum xanın Axundov estetikasına münasibəti də işıqlandırılmışdır. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində milli mətbuatın, xüsusilə «Əkinçi», «Kəşkül», «Ziya», «Ziyayi-Qafqaziyyə», «Şərqi-Rus» qəzetlərinin ədəbi tənqidin inkişafında rolu, burada dərc olunan tənqidi məqalələrdə maarifçilərin sxo-lastik 147 ədəbiyyata qarşı apardıqları mübarizə haqqında monoqrafiyada yığcam elmi təhlil verilmişdir. K.Talıbzadə XX əsrin əvvəllərində yeni siyasi-ictimai şəraitdən doğan zərurətlə ədəbi tənqidin məqsəd və vəzifələrinin də müasir tələblər səviyyəsinə qaldırılmasına ciddi ehtiyac duyul-duğunu qeyd edir, monoqrafiyanın «XX əsrin əvvəllərində ədəbi tənqidin mövqeyi» fəslində bu məsələləri işıqlan-dırırdı. Milli mətbuatda ədəbi tənqidə olan ehtiyac və onun əhəmiyyəti ətrafında gedən qızğın müzakirələrin təhlil olunduğu məqamlarda tədqiqatçının ədəbi tənqidin vəzi-fələrini müəyyənləşdirmək cəhdi daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpırdı. K. Talıbzadə bu dövrün qəzet və jurnal səhifələrində «tənqid», «tənqid və biblioqrafiya», «teatr və musiqi» və s. rubrikaların açılmasını, müntəzəm olaraq tənqidi məqalələrin çap edilməsini, Bakı, Gəncə, Şamaxı və Şuşa şəhərlərində ədəbi tənqid ilə məşğul olan dərnək və cəmiyyətlərin təşkil olunmasını tənqidçilik sənətinin ihkişaf etdirilməsində, onun professional bir səviyyəyə yüksəlmə-sində başlıca təkanverici amillərdən hesab edirdi. Müəllif N.Nərimanovun rəhbərliyi altında Bakıda «Nicat» cəmiy-yətinin nəzdində təşkil olunmuş «Tənqid gecələri»nin fəa-liyyətinin xüsusilə seçildiyini vurğulayırdı. Tədqiqatçı həm-çinin «Ədəb yurdu», «Yaşıl qələm» dərnəklərinin, «Ədə-biyyat və sənayeyi-nəfisə cəmiyyəti», «Qızıl Qələm Cəmiy-yəti»nin fəaliyyətində ədəbi tənqidin geniş yer tutduğunu qeyd edirdi. 1905-ci il inqilabından sonra Azərbaycanda milli azad-lıq hərəkatının genişlənməsi, sinfi mübarizənin kəskinləşmə-si ayrı-ayrı ədəbi cərəyanların siyasi istiqamətini müəyyən etmiş, 148 gərgin məfkurə mübarizəsi başlanmışdı. Bu dövrdə güclənməkdə olan realizm cərəyanı da ayrı-ayrı qruplara bölünürdü: kommunist yazıçılar (Seyid Musəvi); inqilabçı- demokratik yazıçılar (C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.Möcüz); maarifçi-demokrat yazıçılar (A.Səhhət, M.Ha-di, F.Köçərli, Y.V.Çəmənzəminli). Azərbaycan ədəbiyya-tında əsas cərəyanlardan olan romantizmin təsnifində də bu cərəyanın bir-birinə zidd iki cəbhəyə – mütərəqqi və mürtəce romantizm kimi qollara ayrıldığını görürük. Bir-birinə zidd mövqedə duran ədəbi cərəyanlar arasında gedən ciddi fikri ixtilaf və məfkurə mübarizəsi tənqid sahəsində də yeni cərəyanlar yaratmışdı: demokratik tənqid; burjua tənqidi; marksist tənqid. Müəllif monoqrafiyanın «Azər-baycan ədəbi tənqidinin əsas cərəyanları (1905-1917-ci illər)» adlanan fəslində kəskin siyasi məfkurəvi müba-rizələrdən yaranmış bu tənqidi cərəyanların yaradıcılıq metodları, həyata, sənətə, klassik irsə və başqa yaradıcılıq məsələlərinə münasibətini təhlil etmişdir. Burada XX əsr Azərbaycan tənqidi üç əsas cərəyanın inkişafı aspektində öyrənilir, «Demokratik tənqid», «Burjua tənqidi» və «Marksist tənqid» cərəyanlarının hər biri ayrı-ayrılıqda tədqiq və təhlil olunurdu. K. Talıbzadə monoqrafiyasını yazdığı vaxt XX əsrin milli ədəbi tənqidinin ən qüvvətli cərəyanı sayılan demokratik tənqidin ideya-estetik prin-siplərinin təhlilinə daha geniş yer vermişdir. Zəngin sənəd və materiallar əsasında yazılmış «Demok- mokratik tənqid» bölümündə realizm problemi, ədəbiyyatın həyatla əlaqəsi, ictimai vəzifəsi, «köhnə» və «təzə» şeir problemi, klassik ədəbi irsə münasibət, Azərbaycan teatrı və 149 dramaturgiyasının əlaqələri, ədəbi dil problemi kimi mühüm məsələlər sistemli şəkildə təhlil süzgəcindən keçi-rilirdi. K.Talıbzadənin demokratik tənqidə qarşı güclü marağı isə onun bir bədii metod və ədəbi cərəyan kimi realizmə rəğbətindən irəli gəlirdi. Bu həm də dövrün kommunist ideologiyasından doğan maraqla üst-üstə dü-şürdü. 1947-ci ilin fevralından 1990-cı ilin yanvarına qədər Kommunist Partiyasının üzvü olan K.Talıbzadə təbii ki, o dövrkü hakim ideologiyaya zidd mövqedən çıxış edə bilməzdi. Tədqiqatçı öz materialist baxışlarına uyğun olaraq XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən tənqidi cərəyanların təsnifində marksist metodologiyanın prin-siplərinə ciddi şəkildə riayət etmişdi. Müəllif ədəbi tənqidi onu doğuran tarixi şəraitin ictimai-siyasi və bədii vəzifələri ilə qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirir, milli tənqidi məşğul etmiş problemləri, onun daxilində gedən ideya- estetik mü-barizələri açıb göstərirdi. Monoqrafiyanın kitab halında çapı ərəfəsində (1964) yazdığı geniş rəydə Y.Qarayev hər üç tənqidi cərəyanın təhlilinə münasibət bildirərkən «burjua tənqidi» bölümü haqqında yazırdı ki, «bu bölmə tarixən qanunauyğun, spesifik, təbii və obyektiv bir hadisə kimi mövcud olan burjua tənqidinin bədii spesifik və fəlsəfi cəhətdən hərtərəfli təhlili və şərhi deyildir, əvəzində burjua tənqidinin bəlkə yalnız tənqidindən ibarətdir.» 1 «Burjua tənqidi» adı altında isə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyətinin ən görkəmli nümayəndələri Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, Ə.Topçubaşov, C.Hacıbəyli, M.Ə.Rəsulzadə, 1 K.Талыбзадənиn шəхsи архиви, Y.Гараyeвиn рəyи, 1964. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|