Təranə RƏHİMLİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
134 cı illərə qədər bu sənətin ədəbi prosesdəki rolu düzgün dəyərləndirilməmiş, tənqidə «ədəbiyyatın ikinci dərəcəli sahəsi» kimi laqeyd münasibət göstərilmişdir. Milli tənqidimizin tarixi, hətta onun varlığı ideyası Azərbaycan ədəbiyyatının elmi tarixinin yazılması və nəşrindən sonra meydana çıxmışdır. 60-cı illərə qədərki ədəbiyyat tarixlə-rində ədəbi tənqidə ədəbiyyatımızın janrları sistemində qətiyyən yer ayrılmamış, ondan milli ədəbi tarixi prosesin komponenti və hadisəsi kimi xüsusi bəhs edilməmişdir. Həmin dövrdə ədəbi ictimaiyyətdə hətta belə bir yanlış qənaət yaranmışdı ki, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti illərinə qədər ədəbi tənqid olmamışdır. Bu ögey münasibətin nəticəsidir ki, həmin dövrdə nəşr olunan ədəbiyyat tarix-lərində tənqiddən ədəbiyyatın mühüm bir yaradıcılıq sahəsi kimi danışılmamış, tənqid tarixi bir tədqiqat obyekti kimi diqqətdən kənarda qalmışdır. Bu 20-30-cu illərin qüdrətli qələm sahiblərinin – böyük tənqidçilərinin, ədəbiyyatşünas-larının repressiyaya düçar olması nəticəsində ədəbi tənqiddə hökm sürən ciddi boşluq, daha sonra 40-50-ci illərdə sovet ideologiyasına xidmət edən ehtiyatkar bir tənqidin forma-laşmasından irəli gəlirdi. Tənqidin təsvirçi xarakter daşıdığı bu dövr haqqında müasir ədəbiyyatşünaslıqda belə bir qənaət yaranmışdır ki, ədəbi tənqid marksist-leninçi mövqe-dən çıxış edərək, əsil həqiqətləri ifadə etməkdən çəkinirdi. Ədəbiyyatşünas Nizaməddin Şəmsizadə bu haqda yazırdı: « O (yəni, ədəbi tənqid – T.R.) bədii ədəbiyyatın bəzi cəsa-rətli addımları qarşısında vahimə keçirir, cəmiyyətin işğalçı əxlaqi mövqeyində duraraq, ciddi cəhdlə onun qarşısını almağa çalışırdı. Məsələn, M.Arif kimi 135 ədəbiyyatı sevən, onun uğrunda çalışan bir adam hətta bir çox mətləblərin aydınlaşdığı 60-cı illərin əvvəllərində S.Əhmədovun cəsa-rətlə yazılmış «Görünməz dalğa» və «Aran» romanları haq-qında «Yazıçının mövqeyi aydın olmalıdır!» adlı məqalə yazıb yazıçının mövqeyini cəmiyyətə uyğun olmamaqda günahlandırırdı. Yaxud, Anarın «Ağ liman» povesti ilə bağlı yazılan məqalələr göstərir ki, 50-ci illərin ehtiyatkar tənqid ənənələri 60-cı illərin ortalarında hələ yaşayırdı.» 1 Məhz belə bir dövrdə K.Talıbzadə tənqidə bir janr kimi müraciət edərək bir-birindən məzmunlu məqalələr yazıb dərc etdirmişdir. «Ədəbi tənqidimizin məsələləri haqqın- da» (1954), «Tənqidçi və ədəbiyyatşünaslarımızın yeni nəsli» (1956), «Tənqid və ədəbiyyatşünaslığımızın vəziyyəti haqqında» (1958), «Tənqidimiz haqqında qeydlər» (1963), «Ədəbiyyatşünaslığımızı müasir elmi-nəzəri problemlərin həllinə doğru istiqamətləndirməli» (1965) və s. məqalələr tədqiqatçının ilk tənqidi yazıları idi. K.Talıbzadənin ədəbi tənqidə necə məsuliyyətlə yanaşması, tənqidi ədəbiyyatın mühüm bir yaradıcılıq sahəsi kimi qiymətləndirməsi onun bu ilk yazılarında özünü büruzə verirdi. O, tənqid tarixini öyrənməyə başladığı ilk illərdə həmçinin M.Qorki, S.Vur-ğun, M.Hüseyn, M.Ibrahimov, Y.Qarayev və başqa yazıçı və tənqidçilərin görüşləri, əsərləri haqqında «Ədəbiyyat və incəsənət», «Kommunist» qəzetlərində məqalələr, resenzi-yalar dərc etdirmişdir. Həmin məqalələrində müəllif 50-60-cı illər tənqidinin tarixini əhatə etməyə çalışmışdır. K.Talıb-zadənin 1 Шəmsизадə N. Тüрk тəфəkküрü məжраsыnда, Баkы, Тəщsил, 1998, s. 48. 136 bu məqalələri qarşıdakı tənqid tarixinə dair funda-mental tədqiqata bir növ hazırlıq idi. Azərbaycan ədəbi tənqidinin keçdiyi tarixi inkişaf mərhələlərini öyrənmək, onun elmi mənzərəsini yaratmaq yolunda milli ədəbiyyatın bu ilk əsaslı tədqiqatı «XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi (1905-1917-ci illər)» monoqrafiyası idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə M.Arif, M.Cəfər, M.S.Ordubadi, M.Rəfili, F.Qasımzadə, C.Cəfərov, M.Qasımov və başqa görkəmli ədəbi şəxsiyyətlərin milli ədəbi-estetik fikrin ta- rixi inkişaf yolu haqqında məqalə və kitabçaları çap olunmuşdu. Lakin K.Talıbzadə ilk dəfə milli ədəbi-estetik fikrin tarixini yaratmaq məqsədini izləmiş, bununla da 60-cı illərdə milli ədəbiyyatşünaslığımızın qarşısında du- ran mühüm vəzifələrdən birinin həllində əvəzsiz xidmət göstərmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, 37-ci il repressiyasının böyük ədiblər, tənqidçilər ordusunu cəza düşərgələrinə, sürgünə, məhvə məhkum etdiyi, nəticədə uzun illər ədəbi nəsillər arasında varislik əlaqəsinin pozulduğu bir vaxtda K.Talıb-zadə kimi qayğıkeş ziyalılarımız ədəbiyyatşünaslığın daha məsuliyyətli vəzifələrinin həllində fəal iştirak edirdilər. K.Talıbzadə bu vəzifələrin demək olar ki, ən çətini və məsuliyyətlisini– ədəbi tənqid tariximizin yazılması işini üzərinə götürüb uğurla yerinə yetirmişdir. Belə bir funda- mental ədəbiyyatşünaslıq vəzifəsinin icrası üçün K.Talıb-zadə bu sahədə müəyyən təcrübəyə malik olan müasir rus ədəbiyyatşünaslığından bəhrələnmişdi. Xüsusi qeyd olun- malıdır ki, əsərin yazıldığı və nəşr edildiyi dövrdə keçmiş SSRI-də milli ədəbiyyatların ədəbi tənqid tarixi hələ mey- 137 danda yox idi. Həmin vaxt yalnız rus ədəbi tənqidinin tarixi yazılmış və nəşr olunmuşdu. Buna görə də K.Talıbzadə öz tədqiqatı üzərində işləyərkən məhz rus ədəbi mənbələrinə istinad etmişdi. 1958-ci ildə nəşr olunan iki cilddən ibarət «Rus tənqidinin tarixi» kitabı, 60-70-ci illərdə rus tənqidinə dair bir sıra monoqrafiyalar, həmçinin V.I.Kuleşovun «Rus tənqidinin tarixi haqqında» əsəri belə nümunələrdən idi. K.Talıbzadə monoqrafiyasını yazmağa başlamazdan əvvəl həm bu tədqiqatlarla, həm də rus tənqidi və Azərbaycan klassik ədəbi- estetik fikri ilə yaxından tanış olmuşdu. Zəngin sənəd və material, müşahidə və təcrübə əsasın-da yazılan «XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi (1905-1917-ci illər)» (1966) kitabı o vaxtkı çoxmillətli ədəbi prosesdə bu sahədə ilk tədqiqatlardan biri kimi nəinki Azərbaycan, eləcə də keçmiş SSRI xalqları ədəbiyyatşünaslığında elmin ciddi nailiyyəti kimi dəyərləndirildi. Monoqrafiyanı ilk dəfə təhlil edən və yüksək qiymətləndirənlərdən biri akademik M.Arif əsər haqqında yazırdı: «K.Talıbzadənin «XX əsr Azərbay-can ədəbi tənqidi» əsəri əsrimizin əvvəllərində ədəbiy-yatımızda tənqidi fikrin formalaşmasına həsr edilmişdir. Müəllif konkret tarixi şəraitdə ədəbi tənqidin xüsusi bir sahə kimi inkişafını öyrənib, ədəbi prosesdəki rolunu müəyyənləşdirmişdir. XI əsrdən başlayaraq tək-tək adamlar ədəbi tənqid ilə məşğul olsalar da, XIX əsrədək o, ədəbiyyatımızda zəif yer tutmuşdur. Yalnız M.F.Axun-dovun, H.Zərdabinin və qismən də F.Köçərlinin xidməti sayəsində ədəbi tənqidin inkişafı üçün sağlam bünövrə yaranmışdı. M.F.Axundovun ənənələrinə əsaslanan demok-ratik ədəbi tənqid XX əsrdə xüsusilə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|