Təranə RƏHİMLİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
142 Ə.Cəfəroğlu yazırdı: «Əsər türk ədəbiyyatında hənuz ələ alınmamış ən nazik problemlərdən birinə təmas etmək-dədir… Əsərin ən həcmli bölümünü «Azərbaycan ədəbi tənqidinin əsas cərəyanları» mövzusu təşkil etməkdədir. Yazar bu cərəyanların ancaq 1905-1917-ci illər arasında olanlarını nəzərə almışdır…» 1 Ədəbi-tənqidi fikrimizin çoxəsrlik tarixi inkişaf yolunu işıqlandıran monoqrafiyanın bu şəkildə qiymətləndirilməsi heç də təsadüfi deyildi. Çünki, ilk dəfə məhz bu əsərdə qarşıya qoyulan milli ədəbi və estetik fikrimizin tarixinin yazılması məqsədi uğurla yerinə yetirilmişdi. Monoqrafi-yada Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi kökləri və istiqa-mətləri xronoloji və nəzəri aspektdə aradırılır, milli ədəbi-estetik fikrin mənşəyi, təşəkkül özünəməxsusluğu, inkişaf mərhələləri zəngin, yeni faktik materiallar əsasında müəy-yənləşdirilirdi. Tədqiqatçı XIX və XX əsrlər tənqidinə daha çox diqqət yetirir, M.F.Axundovun tənqidi irsini, estetik baxışlarını dərindən təhlil edir, ilk dəfə olaraq meydana çıxarılan külli miqdarda yeni və orijinal faktlar əsasında əs- rin əvvəllərindəki tənqidi cərəyanların siyasi, fəlsəfi və estetik mahiyyətlərini açıb göstərirdi. Monoqrafiyada XX əsr tənqidinin hazırlıq mərhələsi olan XIX əsr ədəbi-estetik fikri nisbətən geniş və əhatəli təhlil olunurdu. K.Talıbzadə həmçinin tədqiqatın predmetinə tarixi yanaşaraq qədim mənbələri də diqqətlə araşdırır, qədim və orta əsrlər ədəbi fikrinin inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirirdi. M.V.Lo-monosov adına MDU-nun professoru, görkəmli 1 Жəфəроьлu Ə. ХХ əsр Азəрбаyжаn əдəби тənгиди (1905-1907), Тüрkиyyат 143 Azərbay-canşünas alim Əziz Şərif bu cəhətə diqqət yetirərək əsər haqqında rəyində yazırdı: «XX əsr ədəbi tənqidi haqqında danışarkən bu ədəbi janrın əvvəlki tarixini kifayət qədər işıqlandırmamaq onu milli zəmindən, tarixi köklərdən ayır-maq və ədəbi tənqidin Azərbaycanda ilk dəfə XX əsrdə meydana çıxması kimi yalan bir təsəvvür yaratmaq demək olardı.» 1 Əsərin adından da göründüyü kimi, müəllif əsasən XX əsr ədəbi tənqidinin 1905-1917-ci illər mərhələsi üzərində geniş dayanırdı. Çünki, bu dövr ədəbiyyata tənqidi müna- sibətin xüsusilə gücləndiyi, ədəbi ictimaiyyətdə «artıq ədə- biyyatı ədəbi tənqidsiz irəli aparmaq mümkün deyil» qənaə- tinin yarandığı və möhkəmləndiyi bir mərhələni əhatə edirdi. K.Talıbzadə tədqiqatında milli ədəbi-estetik fikri-mizin Azərbaycan ədəbiyyatının sürətli inkişafı müqabilində zəif göründüyü, öz ümumi səviyyəsinə görə bədii ədəbiy-yatdan geridə qaldığı, lakin eyni zamanda ötən əsrlərdə-kindən fərqli müsbət keyfiyyətlərlə zənginləşdiyi bu mər-hələni diqqətlə araşdırır, elmi təhlil süzgəcindən keçirir, dərin nəzəri ümumiləşdirmələr aparırdı. Bir mühüm cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, «XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi» monoqrafiyasına qədər 1905-1917-ci illərin ədəbi tənqidinin tarixi milli ədəbiyyatşünaslığımıza həsr edilmiş ayrı-ayrı əsərlərdə müəyyən münasibətlə ötəri şərh olunsa da, tam ədəbi proses halında ayrıca tədqiqat obyekti olma-mışdır. Bu məжmuəsи, Иsтаnбuл, 1972, ХY11 ж., s.279. 1 Шариф А. Вeskоe sлово об азeрбаyджаnskоy kритиke, Вопроsы литeратuры, 1966, №11, s.208. 144 məsuliyyətli işi ilk dəfə K.Talıbzadə öhdəsinə götürmüş və öz fundamental tədqiqatını uğurla başa çat-dırmışdır. Monoqrafiya iki hissə, üç fəsil və iki oçerkdən ibarət idi. Birinci əsas hissədə üç fəsil verilmişdir: XX əsr Azər-baycan ədəbi tənqidinin tarixi kökləri; XX əsrin əvvəl-lərində ədəbi tənqidin mövqeyi; Azərbaycan ədəbi tənqi-dinin əsas cərəyanları. Ikinci hissədə isə Firudun bəy Kö-çərli və Seyid Hüseynin tənqidi görüşlərindən bəhs edən oçerklər verilmişdir. Monoqrafiyanın ilk səhifələrində Azərbaycan ədəbiy-yat elminin və ədəbi tənqidinin tarixi inkişaf yoluna nəzər salınır, XX əsr ədəbi tənqidinin tarixi kökləri müəy-yənləşdirilir. Mötəbər mənbələrə istinadən müəllif göstərir ki, orta əsrlərdə Azərbaycan ədəbi fikri əsasən iki istiqa-mətdə inkişaf etmişdir: birinci, X1-XV11 əsrlərin ədiblərinin poetika, estetika, risalələrində və təzkirələrində; ikinci, orta əsrlərin böyük sənətkarlarının bədii əsərlərində. Göstərilən hər iki mənbədə sözün qüdrəti, ədəbi istedad, şeir və elm, etika, estetika, forma və məzmun, sənətin tərbiyəvi əhə-miyyəti, ədəbiyyatın məqsədi, vəzifələri və mahiyyəti kimi məsələlər haqqında son dərəcə dəyərli fikirlər vardır. Klassik irsin bu mütərəqqi ədəbi- estetik görüşləri Azər-baycan ədəbiyyatının ideya-bədii tərəqqisində mühüm rol oynamış, onun yeni yaradıcılıq keyfiyyətləri ilə zəngin-ləşməsinə ciddi təsir göstərmiş, M.F.Axundov, H.Zərdabi, M.Ş.Vazeh kimi sənətkarların tənqidi fikrinin inkişafında əsas, başlıca mənbələrdən biri olmuşdur. X1X əsr Azər-baycan ədəbi tənqidi rus, Şərq və Avropa mütərəqqi estetik fikrindən də müəyyən dərəcədə faydalanır, təkmilləşir və zənginləşirdi. Bu onunla bağlı idi ki, 145 X1X əsrin əvvəllərində ölkənin həyatında baş verən ictimai- siyasi yenilik – Azər-baycanın Rusiya tərkibinə daxil edilməsi xalqın yalnız iqtisadi, siyasi yöndə inkişafında deyil, onun mədəniy-yətində, eləcə də ədəbiyyatında əsaslı bir dönüş yaratmışdı. Həmin dövrdə Azərbaycanda kapitalist münasibətlərinin meydana gəlməsi yeni ictimai qüvvələrin yaranmasına səbəb olmuş, beləliklə də, ayrı-ayrı fikri cərəyanların təzahür etməsini şərtləndirmişdi. Bu zaman artıq milli ədəbiyyatda realizmə meyl güclənirdi. Belə mürəkkəb bir tarixi şəraitdə X1X əsr Azərbaycanında mütərəqqi ideyaların alovlu təbliğatçısı kimi tanınan görkəmli mütəfəkkir M.F.Axun-dov reaist dramaturgiyanın və nəsrin əsasını qoymuş, həm də realist tənqidin təşəbbüskarı olmuşdur. M.F.Axundovun tənqidi, ədəbi-estetik görüşləri, onun yaranmasına, formalaşmasına bilavasitə təsir göstərən amillər monoqrafiyada daha geniş və təfərrüatlı şərh edi-lirdi. K.Talıbzadə burada M.F.Axundovun ədəbi konsep-siyasının formalaşmasında mühüm rol oynayan mənbələri müəyyənləşdirir, böyük mütəfəkkirin bir filosof və nəzəriy- yəçi kimi yetişməsini şərtləndirən amilləri aydınlaşdırırdı. O, yazıçının Şərq fəlsəfi və ədəbi fikir tarixini mükəmməl səviyyədə öyrənməsini, bu baxımdan Əla-Zikrihissəlam, Şəbüstəri, Bəhmənyar, Ibn-Sina, Sədi, Nizami, Qəzali, Hafiz, Rumi, Füzuli kimi böyük filosof və yazıçıları təqdir və tənqid etməsini, eləcə də milli ədəbi irsə, xüsusilə Nizami, Xaqani, Füzuli, Vaqif, Bakıxanov, Vazeh və Zakirin gö-rüşlərindəki mütərəqqi fikirlərə müraciətini onun öz ədəbi-estetik görüşlərini inkişaf etdirmək məqsədilə izah edirdi. Digər Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|