Təranə RƏHİMLİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
174 tənqidin ədəbi prosesdəki mövqeyini müəyyənləşdirir, onun əsas cərəyanlarının ideya-estetik təsnifatını verirdi. XX əsrin əvvəllərində tənqidi fikir özünün intibah dövrünə qədəm qoymuş, cəmiyyət gerçəkliyin bütün sahə- lərinə, eləcə də ədəbiyyata tənqidi münasibət bəsləməyə başlamışdı. K.Talıbzadə V.Q.Belinskinin öz dövrü haq-qında yazdıqlarını haqlı olaraq milli ədəbiyyatımızın bu dövrünə şamil edirdi. Belinski yazmışdı: «Təhlil və tədqiqat zəmanəmizin ruhunu təşkil edir. Indi hər şeyi, tənqidin özünü də tənqid etmək lazımdır. Zəmanəmiz qeyd-şərtsiz heç nəyi qəbul etmir, avtoritetlərə inanmır, əfsanələri rədd edir… Zəmanəmiz etiqad istəyir, həqiqət aclığı çəkir. 1 » Tədqiqatçı Belinskinin bu fikrinin məntiqi davamı kimi dövrün görkəmli ədəbi şəxsiyyətlərindən biri olan Ə.Hü-seynzadənin məşhur sözlərini yada salır: «Alati-mübarizə-mizdən biri də intiqaddır. Nəyi intiqad? (Intiqad, yəni tənqid – T. R.) Hər şeyi! Istər o şey yaxşı, istər fəna olsun. Hər şeyin yaxşılığını, ya fənalığını ancaq intiqad sayəsində meydana qoymaq olar.» 2 Göründüyü kimi, yeni əsrin əvvəllərində gerçəkliyə tənqidi münasibət dövrün əsas ruhunu, başlıca qayəsini təşkil edirdi. K.Talıbzadənin yazdığı kimi, ədəbi ictimaiyyətdə belə bir ümumi fikir yaranmışdı ki, ədəbiyyat ədəbi tənqidsiz inkişaf edə bilməz, buna görə də ədəbi tənqidə, polemika və müzakirələrə geniş meydan verilməlidir. Müəllif bu barədə 1 Талыбзадə K. Азəрбаyжаn əдəби тənгидиnиn тарихи, Баkы, Mаариф, 1984, s.104. 2 Щüseynзадə Ə.Б. Гырmызы гараnлыглар иçиnдə yашыл ишыглар, Seçилmиш məгалəлəр, Баkы, Азəрnəшр, 1996, s. 175. 175 dövrün görkəmli ədəbi simalarının – A.Sur, Y.V.Çəmənzəminli, S.Hüseyn kimi yazıçılarin fikirləri ilə mülahizələrini daha da də-qiqləşdirirdi. Həmin dövrdə yaranan ideya-siyasi məsləkli mətbuat orqanları, ədəbi-bədii təşkilatlar öz fəaliyyətləri ilə milli ədəbi tənqidimizin inkişafına təkan verir, onu yeni məcraya salırdı. Həmçinin professional milli tən-qidçilərin, publisistlərin fəaliyyəti nəticəsində tənqid özü- nün təşəkkül istiqamətini tapmışdı. K.Talıbzadə həmin mərhələnin yaradıcıları olan S.Hüseyn, F.Köçərli, A.Sur, Ə.Ağayev kimi tənqidlə məşğul olan görkəmli şəxsiyyətlərin fəaliyyətini, ədəbi-estetik görüşlərini təhlil edir, onların sənətə baxışında ümumi və oxşar cəhətlərə xüsusi diq- qət yetirirdi. Tədqiqatçı bu dövrdə Azərbaycanda ədəbi tənqidlə məşğul olan dərnək və cəmiyyətlərin fəaliyyətini də milli estetik fikrimizin inkişafı baxımından qənaətbəxş hesab edirdi. Monoqrafiyanın XX əsr ədəbi tənqidinə həsr olun-muş fəsli milli estetik fikir tariximizin dərindən və geniş miqyasda tədqiqi baxımından xüsusilə diqqətəlayiqdir. Məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərində realizmin key- fiyyətcə dəyişməsi və zənginləşməsi, həmçinin romantizmin ədəbi-estetik cərəyan kimi təşəkkülü, formalaşması, eləcə də inqilabi proseslərin bədii fikirdə təcəssümü milli ədə-biyyatda müxtəlif cərəyanların yaranmasına və inkişafına səbəb olmuşdu. K.Talıbzadə elmi ümumiləşdirmələr nəti-cəsində realist, romantik, mühafizəkar-romantik tənqid cərəyanlarını müəyyənləşdirir, bu aspektdə ideya-nəzəri təhlillər aparırdı. Müəllif burada elmin qarşısında duran bir sıra mühüm tədqiqat vəzifələrini yerinə yetirmişdir. Həmin vəzifələrin sırasına XX 176 əsrin əvvəllərində yaranan tənqidi cərəyanların – romantizm və realizmin ğeniş və hərtərəfli tədqiqi, onların ideya-yaradıcılıq prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsi, əsas mahiyyət və məğzinin aydınlaş-dırılması daxil idi. Əsərdə realist və romantik ədəbi tənqidin fəaliyyətinə belə geniş yer ayrılması, onların ideya- estetik təsnifi monoqrafiyanın mühüm metodoloji məziyyətlərindən sayılır. Çünki, ədəbi tənqidin bu cərə-yanları bütövlükdə onun inkişafında ən güclü istiqaməti təşkil edir, tənqiddə gedən ideya-estetik mübarizələr daha çox bu cərəyanların fəaliyyətində öz təzahürünü tapırdı. K.Talıbzadə milli ədəbi tənqidin inkişafında əsas istiqaməti təşkil edən həmin tənqidi cərəyanların məşğul olduğu ən aktual problemlərə diqqəti yönəldir, tənqid cərəyanlarının ideya təsnifini verərkən realist və romantik tənqidin daxili meyllərini də xüsusi nəzərdən keçirirdi. Tədqiqatçı realist tənqidi təhlil edərkən onun iki əsas şaxəyə – maarifçi və tənqidi realizmi təmsil edən isti-qamətlərə ayrıldığını göstərir, onların ümumi və fərqli cəhətlərindən bəhs edirdi. Eləcə də romantik tənqidi izah edərkən müəllif onun mütərəqqi və mühafizəkar tənqid adlı istiqamətlərindən danışır, M.Hadi, A.Səhhət, H.Cavid, A.Şaiq kimi görkəmli sənətkarların mütərəqqi romantik tənqid cərəyanına mənsub olduğunu nəzərə çatdırırdı. Monoqrafiyada realizm cərəyanı XX əsr Azərbaycan tənqidinin ən qüvvətli və əhatəli bir şaxəsi kimi daha geniş tədqiq olunur. Tədqiqatçı burada tənqidi realizm konsepsiyasına istinad edən cərəyanın ideya və problema- tikasını hərtərəfli təhlilə cəlb edir, burada daha dəqiq və 177 konkret elmi ümumiləşdirmələr aparır. Bu tənqid cərəyanı əsərdə «tənqidi realist estetika», «realist demokratik tənqid» istilahları ilə də ifadə olunur. Tənqidin bu aparıcı cərə- yanından müəllifin geniş bəhs açmasının mühüm səbəbi isə «Molla Nəsrəddin» ideyalarından bəhrələnən, onun ədəbi məfkurəsini ifadə edən, inqilabi demokratik dün-yagörüşün formalaşdırdığı tənqidi realizmin ədəbiyyatın vəzifələrinə qabaqcıl münasibəti ilə seçilməsi idi. K.Ta-lıbzadə təbii ki, bu böyük ədəbi hadisəni tədqiqatında qiymətləndirməyə bilməzdi. Buna görə də o, konkret elmi nəticələrə əsaslanaraq tənqidi realizmi əsrin inqilabi, demokratik estetik proqramının, yetkin realist yaradıcılıq prinsiplərinin ifadəçisi kimi yüksək dəyərləndirir. XX əsr ədəbi tənqidi fəaliyyətində olduqca mürək- kəb yaradıcılıq vəzifələrini həyata keçirmişdir. Istər realist, istərsə də romantik tənqidin fəaliyyətini işıqlandıran səhi-fələrdə bu vəzifələrin monoqrafiyanın əsas tədqiqat möv-zusunu təşkil etməsi təqdirəlayiqdir. Həmin ümdə vəzifələr – realizm nəzəriyyəsini, bu sahədə Axundov ənənələrini inkişaf etdirmək, tənqidin realizm konsepsiyasını işləyib hazırlamaq və romantizmin prinsiplərini elmi cəhətdən əsaslandırmaqdan ibarət idi. K.Talıbzadə bu dövrdə tənqidin digər vəzifəsindən – milli ədəbiyyatın tarixini yaratmaq sahəsindəki fəaliy-yətindən də xüsusi bəhs açır, F.Köçərli, A.Sur, S.Hüseyn (Kazımoğlu), Y.V.Çəmənzəminli və başqa ədəbiyyatşünas-ların bu ideyanı həyata keçirmək yolunda xidmətlərini geniş tədqiq edir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatının tarixini Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|