Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

2.1.3. YENİSEY YAZITLARI
Yenisey yazıtları, Güney Sibirya'da bugünkü Hakas ve Tuva Cumhuri­yetleri içinde kalan Yukarı Yenisey vadisinde, bu ırmağa veya kollarına dökülen Tes, Tuba, Uybat, Abakan; Kemçik, Çaa Köl, Bayın Köl, Uyuk, Turan Elegest gibi akarsuların yakınlarında bulunan Köktürk harfli yazıtlar­dır. Üzerlerinde tarih bulunmadığı için ne zaman yazıldıkları tartışmalıdır. V. Thomsen Yenisey yazıtlarındaki harflerin daha ilkel olması sebebiyle, alfabenin Yenisey bölgesine Köktürk bengü taşlarından önce, 6. veya 7. yüzyılda ulaşmış olduğu görüşündedir. Ancak Uygurlardan (840'tan) sonra da buralarda kullanılmış olabileceğini tahmin etmektedir (Thomsen 2002: 77). W. Radloff a göre yazıtlar 7. yüzyıl sonu ile 8. yüzyıl başına; P. M. Melioranski'ye göre ise 5-7. yüzyıllara aittir (Şükürlü 1993: 27). H. N. Orkun ve A. Caferoğlu da harflerin iptidaîliği sebebiyle Yenisey yazıtlarının Köktürk bengü taşlarından önce meydana getirildiğini düşünürler (Orkun 1940: 18; Caferoğlu 1958: 116). Ancak L. Bazin'in tarihlendirme çalışmala­rından sonra (Bazin'e bak !) Yenisey yazıtlarını 9-10. yüzyıl ürünü kabul eden görüş yaygınlaşmıştır. A. M. Şerbak ve İ. Kormuşin bu yazıtları 9. yüz­yıla; L. R. Kızlasov ise 9-10. yüzyıllara ait kabul eder (Şükürlü 1993: 27). T. Tekin de Yenisey yazıtlarının 9-10. yüzyıllara ait olduğunu düşünür (Tekin 2000: 17).
Yenisey yazıtları çoğunlukla Kırgızlara ait kabul edilir. Bunun sebebi, eski Kırgızların bu bölgede yaşamış olmasıdır. Ancak bütün Yenisey yazıtla­rının Kırgızlara ait olduğu konusunda kesin kayıtlar yoktur. Yazıtların hiçbi­rinde Kırgızlara aidiyeti belirten bir ifade bulunmamaktadır. Aksine diğer Türk boylarına ait olduğu anlaşılan yazıtlar vardır. Tuba yazıtlarında "Türgiş kavminin içinde ben beğ idim"; Barık yazıtlarında "Altı Oğuz kavminden on üç (yaşımda) ayrıldım" gibi ifadeler geçmektedir(Orkun 1940: 18). Bunlara bakarak Yenisey yazıtlarının çoğunlukla Kırgızlara ait olduğuru; ancak ba­zılarının da Türgiş, Oğuz gibi diğer boylara ait olabileceğini söyleyebiliriz.
Yukarı Yenisey vadisi, Köktürk harfli metinlerin en bol bulunduğu böl­gedir. Köktürk harfli metinler, Köktürk bengü taşlarından çok önce bu böl­gede keşfedildiği gibi, keşifler bugün de devam etmekte ve yazıtların sayısı sürekli artmaktadır. Bu sebeple Yenisey yazıtlarına ad yanında numara ver­mek özellikle son yayınlarda yaygınlaşmıştır. Yazıtları ilk defa okunuşları ve tercümeleriyle yayımlayan (1895) Radloff'ta 40 Yenisey yazıtı vardır. Bu
TÜRK DİLİ TARİHİ 141
sayı Hüseyin N. Orkun'da (1940) 47'ye, Sergey Malov'da (1952) 51'e çık­mıştır. D. D. Vasilyev'in Korpus'unda (1983) 145 Yenisey yazıtı tavsif e-dilmektedir (Sertkaya 1995: 200-201). Özönder 185 Yenisey yazıtının adını vermektedir (Özönder 2002: 468-469).
Yenisey yazıtlarının birçoğu üzerinde çalışılmış; fakat henüz tamamı işlenmemiştir. Biz Orkun, Malov, Vasilyev ve Kormuşin tarafından işlenen yazıtların adlannı alfabetik olarak vermekle yetineceğiz:

1. 
   Abakan
   
2. 
   Açura
   
3. 
   AkYüs
   
4. 
   Altın Köl (2 adet)
   
5. 
   Barık (4 adet)
   
6. 
   Bayan Köl
   
7. 
   Bay Bulun (2 adet)
   
8. 
   Begre
   
9. 
   Çaa Köl (11 adet)
   lO.Çerbi
   

11. Çer Çarık
12.Demir Sug
13.ElBajı
14.Elegest (4 adet)
15.Eerbek(2adet)
16.Eerkal(9adet)
17.Hadınnıg
18.İyme(2adet>
19.Kanmııldık Kovu
2O.Kara Bulun (3 adet)
21.Kara Sug
22.Kara Yüs (2 adet)
23.Kaya Ucu (Kemçik Kayabaşı)
24.Kemçik Bom
25.Kemçik Çırgak
142 Ahmet B. ERCİLASUN
26.Kerbis Baan
27.Kezek Küre
28.Kızıl Çıraa (2 adet)
29.Köjeelig Kovu
30.Köl Kem (Aldıı Bel - 2 adet)
31.KütenBuluk
32.Malinovka
33.Minusinsk
34.0rtaa Kem
35.0rtaa Tey
36.0ttuk Daş (Tuva B - 3 adet)
37.0ya
38.Oznaçennoye (2 adet)
39.Podkuninsk
4O.Saglı
41.Samagaltay
42.Sargel Aksı
43. Saygın
44.Suglug Adır Aksı
45.Şançi (3 adet)
46.Taşeba
47.Telee
48.Tepsey (11 adet)
49.Tes
50. Tuba (3 adet)
51.Tugutüp 52.Turan 53.Tuva D 54.Tuva G 55.Uybat (8 adet) 56.Uyuk Arhan
TÜRK DİLİ TARİHİ 143
57.Uyuk Oorzak (3 adet) 58.Uyuk Tarlak 59.Uyuk Turan 6O.Yur Say ır (2 adet).
Yukarıdaki listede aynı bölgede birden fazla yazıt varsa parantez içinde kaç adet olduğu gösterilmiştir. Söz gelişi Tuba'da 3 ayrı yazıt vardır. Bilim dünyasında bunlar "Tuba I, Tuba II, Tuba III" diye adlandırılır. Buna göre yukarıda 60 değil 120 yazıtın adı verilmiş olmaktadır.
Yenisey yazıtlarının bazıları birkaç kelimelik, bazıları birkaç satırlıktır. Ancak içlerinde bir hayli uzun olanları da vardır. Bunları satır sayılarıyla birlikte aynca göstermek yararlı olacaktır:
Abakan: 15 satır
Açura: 13 satır
Altın Köl I: 9 satır
Altın Köl II: 8 satır
Bay Bulun I: 8 satır
Begre: 10 satır
El Bajı 6 satır
Elegest I (Elegeş): 12 satır
Eerbek I: 5 satır
Eerbek II: 6 satır
Kara Bulun III: 4+20+3+1+1=29 satır (çok tahribata uğramış.)
Kaya Ucu: 10 satır (son 3 satın silinmiş.)
Kemçik Çırgak: 11 satır
Kerbis Baarı: 9 satır
Kızıl Çıraa I: 5 satır
Kızıl Çıraa II: 6 satır
Köjeelig Kovu: 10 satır
Minusinsk: 8 satır
Uybat III: 15 satır
Uybat VI: 7 satır
Uyuk Arhan: 5 satır
Uyuk Turan: 6 satır.
144 Ahmet B. ERCİLASUN
Yenisey yazıtları sade ve mübalâğasız bir dille yazılmıştır. Çoğunlukla yazıt sahibinin kendi ağzından kısa hâl tercümesini ve aile efradına, akraba­larına, arkadaşlarına, hükümdarına, ülkesine ve milletine doyamadan bu dünyadan ayrıldığını anlattığı yazıtlarda oldukça samimî bir ifade vardır (Ercilasun 1985: 61).