Тузувчилар

 
Tekis va tekis o‘zgaruvchan harakatlanayotgan suyuqlikning harakatdagi kesimi 
bo‘ylab bosim taqsimlanishi. 
(Birinchi ko‘maklashuvchi vaziyat) 
Barqaror harakat bilan tanishib, bunda hajmiy kuch sifatida, faqat og‘irlik kuchi 
mavjud deb hisoblaymiz, harakatdagi kesimni esa tekis deb qabul qilamiz. 
8.1-rasmda tekis o‘zgaruvchan harakatdagi oqim tasvirlangan bo‘lib, unda 
1-1
va 
2-
2
kesimlar tanlab olamiz, bu kesimlarning turli nuqtalariga pyezometrlar o‘rnatamiz. Bu 
pyezometrlardagi suyuqlik sathi bir xil bo‘lib, bu holat 
z
va r
/

kattaliklar – kesimlarning 
turli nuqtalarida har xil kattalikka ega bo‘lsada, ularning yig‘indisi bir xil ekanligini 
ko‘rsatadi. 

---

52 
8.1-rasm. Tekis harakatdagi kesimlarda bosimning taqsimlanishi 
const
p
z



(qaralayotgan kesim uchun)
(8.7) 
Boshqa kesim uchun bu kattalik boshqa qiymatga ega bo‘ladi, lekin o‘sha 
kesimning hamma nuqtalari uchun o‘zgarmas bo‘ladi.
Demak, xulosa qilish mumkinki, tekis va tekis o‘zgaruvchan harakatda qaralayotgan 
kesim bo‘ylab bosim taqsimlanishi gidrostatik qonunga bo‘ysunadi. Bu holat – elementar 
oqimchadan butun oqimni o‘rganishga o‘tishdagi birinchi ko‘maklashuvchi vaziyat 
deyiladi. 
Ixtiyoriy harakatdagi kesim orqali oqib o‘tayotgan suyuqlik massasining kinetik 
energiyasi miqdoriga va harakat soni kattaligiga harakatdagi kesim bo‘ylab tezlik 
taqsimlanishi notekisligining ta’siri
(ikkinchi ko‘maklashuvchi vaziyat) 
8.2-rasmda ifodalangan oqimning uzunlik bo‘yicha qirqimida ikkita harakatdagi 
kesimni tanlab olamiz. 
AB
va 
A'B'
kesimlardagi 
(Q)
sarfni va ularning geometrik 
o‘lchamlarini bir-xil deb qabul qilamiz. Suyuqlikning M massasi harakat sonini 
XC
va 
kinetik energiyani KE deb belgilab olamiz. Bu miqdor 
dt
oniy vaziyatda 
AB
kesimdan 
oqib o‘tadi (8.2, a-rasm). Yuqorida keltirilgan parametrlarning o‘rtacha miqdorini 
[XS(M)]
, 
[KE(M)]
,
 [XS(M)]
o‘r 
va
[KE(M)]
o‘r 
deb belgilab olamiz. 
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, 
XS(M)
va KE
(M) 
kattaliklarni hisoblashda harakatdagi 
kesimning turli nuqtalaridagi 
u
tezlik miqdori turlicha ekanligi hisobga olinadi, shu sababli 
yuqoridagi kattaliklar haqiqiy deb qabul qilinadi. 
[XS(M)]
o‘r va 
[KE(M)]
o‘r kattaliklarni hisoblashda 
esa
, 
u
tezlik kattaligi butun kesim bo‘ylab bir xil deb qabul qilinadi va o‘rtacha tezlikka 
tenglanadi. Yuqoridagi kattaliklar esa, 

o‘rtacha tezlik bo‘yicha hisoblangan o‘rtacha 
qiymatli kattaliklar deyiladi. 

---

53 
8.2-rasm. 

o va 

koeffitsiyentlarning mohiyatini aniqlashga doir 
Bizning asosiy vazifamiz 
a
va b sxemalar uchun aniqlangan XS va KE kattaliklarni 
miqdoriy taqsimlashdan iborat. Boshqacha qilib talqin qilinganda, 
M massaning XS va KE 
kattaliklariga harakatdagi kesim bo‘ylab tezlik taqsimlanishining notekisligi qanday ta’sir 
ko‘rsatishini o‘rganishimiz kerak
. Buning uchun quyidagi munosabatni o‘rganishimiz 
kerak: 
 
 


 
 

