Тузувчилар

Notekis harakatdagi holat
.
Bunda faqat bosimsiz harakatni taxlil qilish bilan chegaralanamiz (8.8-rasm).
Bunda quyidagi holatni kuzatish mumkin: 
i
i
J
J
с
э
e



.
(8.37) 

---

60 
9 BOB 
Gidravlik qarshiliklar.
 
Asosiy tushunchalar 
Bizga ma’lumki, suyuqlik oqimiga, uning harakati davomida har xil tashqi kuchlar 
ta’sir qiladi. Bu kuchlar bajargan ishlar hisobiga suyuqliknig mexanik energiyasi 
o‘zgarishi mumkin. Masalan, suv oqimi gidravlik turbinaning parraklarini harakatga 
keltirib, shuning hisobiga suvning mexanik energiyasi kamayadi yoki bosim ostidagi 
quvur devorlarida ham vibratsiyaning paydo bo‘lishi, suvning mexanik energiyasining 
kamayishiga olib keladi.
Biz, energiyaning yoki naporning bunday yo‘qolishlariga e’tibor bermasdan, balki 
oqimning o‘z harakati davomida ishqalanish kuchlarini yengib o‘tish uchun sarflagan 
energiyasini (yoki yo‘qolgan naporini) o‘rganish bilan shug‘ullanamiz. Yuqoridagi 
mavzularda Bernulli tenglamasini o‘rganish jarayonida biz energiya (napor) 
yo‘qolishining mana shu shaklini nazarda tutganmiz. Napor yo‘qolishi ikki xil bo‘lishi 
mumkin: 
1) 
Uzunlik bo‘yicha napor yo‘qolishi
. Bu yo‘qolish oqimning tekis harakatida 
uzunlik bo‘ylab bir xil taqsimlansa, uning notekis harakatida uzunlik bo‘ylab har xil 
miqdorda taqsimlanishi mumkin. Naporning uzunlik bo‘ylab yo‘qolishini 
h
l
 
harfi bilan 
belgilaymiz. 
2) 
Mahalliy napor yo‘qolishlari.
Bunday ko‘rinishdagi yo‘qolishlar – suyuqlik 
harakatlanayotgan o‘zanning ayrim qismlarida oqimning keskin turli xildagi 
deformatsiyaga uchrashi natijasida ro‘y beradi. Masalan, burilish, kengayish, turli 
boshqaruv qurilmalari (kran, klapan, zadvijka va x.k.) o‘rnatilgan joylarda oqimning shu 
to‘siqlarni yengish uchun sarflagan naporlari. Mahalliy yo‘qolishlar hm harfi bilan 
belgilanadi. 
9.1-rasmda quvur ifodalangan bo‘lib, bunda xususiy bo‘g‘inlar mavjud.
I
- burilish, 
II 
- qisman ochiq zadvijka (surilgich). 
1-1
va 
2-2
kesimlar orasida uzunlik bo‘yicha yo‘qolishdan tashqari mahalliy 
yo‘qolishlar ham mavjuddir. 
G va D 
uchastkalarda oqim mahalliy deformatsiyasi yuz 
berib, unda suyuqlikning tez o‘zgaruvchan beqaror harakati amalga oshadi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, oqimning uzunlik bo‘ylab yo‘qolishi mavjud bo‘lgan 
sohalarda 

kuchlanish oqim bo‘ylab tekis taqsimlansa, mahalliy yo‘qolishlar mavjud 
bo‘lgan sohalarda bu taqsimlanish notekis bo‘ladi. 
Ko‘pgina hollarda, 
G va D 
sohalardagi oqim uzunligi uning umumiy uzunligidan 
ancha kichik bo‘lganligi sababli, amaliy hisoblarda mahalliy napor yo‘qolishini hisobga 
olmasdan, uzunlik bo‘yicha yo‘qolishni oqimning uzunligi bo‘yicha yo‘qolishi sifatida 
qabul qilinadi. 

---

61 
9.1-rasm. Ishqalanish kuchlanishi 

taqsimlangan sohalar: 
a) 
A, B, V,
- tekis taqsimlanish bo‘lib, bu sohalarda oqim harakatida naporning 
uzunlik bo‘yicha yo‘qolishi mavjud; b) notekis taqsimlanish. 
G va D sohalarda oqim 
naporining notekis yo‘qolishi mavjud
Umumiy holda, ikki qaralayotgan kesim oralig‘idagi oqim naporining yo‘qolishi 
quyidagi ko‘rinishda yoziladi: 



j
l
f
h
h
h
(9.1) 
Mexanik energiya yo‘qolishini quyidagicha tushuntirish mumkin: 
Ishqalanish kuchlari bajargan ish hisobiga mexanik energiya issiqlikka aylanadi va 
suyuqlik isiydi. Issiqlik vaqt o‘tishi bilan tarqalib ketadi. Yuqoridagiga asolanib, aytish 
mumkinki, suyuqlik harakatida ishqalanish kuchlari bajargan ish hisobiga va alohida 
bo‘g‘inlardan mahalliy ishqalanish kuchlari bajargan ish hisobiga issiqlikka aylanib, keyin 
yo‘qolib ketgan miqdor napor yo‘qolishi 
h
f 
dir. Gidravlika kursini o‘rganish jarayonida 
ko‘pincha «gidravlik qarshilik» atamasiga duch kelamiz. Bunda, real holatdagi 
suyuqliklarning harakatida paydo bo‘ladigan ishqalanish kuchlarini tushunish o‘rinlidir. 
Ideal suyuqliklarda ishqalanish kuchlarini nolga teng deb qabul qilganligimiz sababli, 
gidravlik qarshiliklar mavjud emas, deb qaraladi. 
Real suyuqliklarda ishqalanish qancha yuqori bo‘lsa, qarshilik shuncha ko‘p bo‘ladi. 
Bu ikki tushuncha orasida o‘zaro bog‘liqlik mavjuddir. Oqimda bu kuchlanish 
taqsimlanishini, 
u
 
tezlikni bilsak, ishqalanish kuchi bajargan ishni va bundan napor 
yo‘qolishini aniqlash mumkin. Lekin, bu masala ancha murakkab muammo. Bu 
muammoni hal qilish bilan biz, keyingi mavzularda shug‘ullanamiz. Bunda dastlab, 
suyuqlik harakatining eng oddiy holati - tekis barqaror harakat bilan tanishamiz. Bu 
harakatdagi ishqalanish kuchlari va napor yo‘qolishi orasidagi bog‘liqlikni ifodalovchi 
tenglamadan foydalanamiz. Bu tenglama asosida, Nyutonning ichki ishqalanish kuchi 
haqidagi qonuniyatidan foydalanib, oqim harakatida yo‘qolgan napor va tezligi orasidagi 
bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi ifodani topamiz. Bu masala laminar holatda harakatdagi 
suyuqliklar uchun ancha oson hal qilinsa, turbulent holatda harakatlanayotgan suyuqlik 

---

62 
oqimlari uchun uni aniqlashda ayrim eksperimental koeffitsiyentlardan foydalanishga 
to‘g‘ri keladi.
Oqimning beqaror harakatida napor yo‘qolishini aniqlash ancha muammo bo‘lib, u 
juda murakkab masaladir. Shu sababli, ko‘pgina hollarda tekis barqaror harakatlar uchun 
napor yo‘qolishi aniqlanib, unga ayrim tuzatmalar kiritish usulidan foydalaniladi.