Тузувчилар

Suyuqlik oqimining barqaror tekis harakatining asosiy tenglamasi
O‘zan devorlariga ta’sir etayotgan uzunlik bo‘yicha urinma kuchlanishini 

o deb belgilab 
olamiz
. Shu urinma kuchlanish qiymati uzunlik bo‘ylab va o‘zanning ho‘llanganlik perimetri 
bo‘yicha o‘zgarmas bo‘lsa 
(

o

const)
, bunday o‘zanlar 
«to‘g‘ri o‘zanlar»
deyiladi.
Endi, o‘z oldimizga suyuqlikning ishqalanish kuchi ta’siri bilan uzunlik bo‘yicha 
napor yo‘qolishining bog‘liqligini o‘rganish masalasini topish deb qo‘yamiz. Silindrik 
shakldagi quvurda bosim ostida harakatlanayotgan suyuqlik oqimidan 
l
uzunlikdagi 
1-1
va 
2-2
kesimlar bilan chegaralangan uchastkani ajratib olamiz (9.2-rasm). 
s
o‘qni quvurda 
harakatlanayotgan suyuqlik oqimi bo‘ylab harakatlantiramiz. Suyuqlikning tekis 
harakatida 
l
uzunlikdagi suyuqlik oqimining RR - pyezometrik chizig‘i qiya chiziq bo‘lib, 
uning pasayishi 
h
l
- napor yo‘qolishini ko‘rsatadi. Ko‘rilayotgan sohaga ta’sir etayotgan 
tashqi kuchlar bilan tanishib chiqamiz. Shundan so‘ng, oqimning barqaror tekis 
harakatlanayotganligini hisobga olib, bu kuchlarni 
s
o‘qqa proyeksiyalari yig‘indisini 
nolga tenglab, izlayotgan tenglamani olamiz. 
 
Ko‘rilayotgan sohaga ta’sir etayotgan kuchlar.
 
1. Bu hajmdagi suyuqlik og‘irligi 


l
G

(9.2) 
bunda, 

- harakatdagi kesim yuzasi kattaligi. 
s 
o‘qqa bu kuch proyeksiyasini yozamiz 



sin
l
G
s

(9.3) 
bunda, 

- quvur o‘qining gorizontga nisbatan qiyaligi. 
Rasmdan ko‘rinib turibdiki,
2
1
sin
z
z
l



(9.4) 
shu sababli, 


2
1
z
z
G
s



(9.5) 
2. Ajratilgan suyuqlikka yon tomondagi suyuqlik kuchlari tomonidan bo‘layotgan 
ta’sir. 


2
2
1
1
;
p
P
p
P


(9.6) 
bunda, 
p
1
va 
p
2
– 
1-1
va 
2-2
kesimlarning og‘irlik markazlariga ta’sir etuvchi 
gidrodinamik bosim. Bu bosim kuchlari 
s
o‘qqa o‘zgarishsiz proyeksiyalanadi. 
3. Normal bosimlarning 
s
o‘qqa proyeksiyasi nolga teng deb qabul qilinadi. 
4. Devorlarga ishqalanish kuchi T0 ham o‘zgarishsiz proyeksiyalanadi. Bundan 
tashqari, ichki ishqalanish kuchlari 
(T)
ham mavjud. 

---

63 
Agar 9.3-rasmda ifoda-langanidek, oqim ichida ikkita a va 
b
oqimchalarni olsak, 
ularda, agar, 
u
a 

u
b
terminlar mavjudligini hisobga olsak, oqimchalar o‘rtasida o‘zaro 
ishqalanish kuchlari paydo bo‘ladi. 
9.2-rasm. Oqimning tekis harakati asosiy tenglamasini chiqarishga doir 
Bular o‘zaro ma’lum juftlikni tashkil qiladi. 
b
a
Т
Т

va 


0
Т
Butun ta’sir etuvchi kuchlarning s o‘qiga proyeksiyasi yig‘indisini topamiz. 
0
0
2
1




T
P
P
G
s
(9.7) 
bu tenglamaga (9.5) va (9.6) ifodalarni qo‘ysak 





z z
p
p
T
1
2
1
2
0
0



 
(9.8) 
9.3-rasm. Ichki ishqalanish kuchlari 
Hosil bo‘lgan ifodani 

ga bo‘lsak, quyidagini olamiz: 


0
0
2
1
2
1







T
p
p
z
z



0
2
2
1
1
T
p
z
p
z
















(9.9) 
9.2-rasmga asosan 
l
h
p
z
p
z


















2
2
1
1
(9.10) 

---

64 
Demak, 
h
T
l

0

(9.11) 
Bundan tashqari,
0
0


l
T

(9.12) 
ekanligini e’tiborga olsak, 
0



l
h
l

(9.13) 


0

R
l
h
l
(9.14) 


0

RJ
(9.15) 
bunda, 




R
l
h
J
l
;
(9.16) 
9.15 ifoda oqimning barqaror tekis harakati asosiy tenglamasi deb ataladi. «To‘g‘ri 
o‘zanlar» uchun 
R
l
h
l


0

(9.17) 
Ichki va tashqi ishqalanish kuchlari tufayli paydo bo‘layotgan napor yo‘qolishi 
xuddi shunday aniqlanishi mumkin.