Ün ey m im arlı

kazandırdığı odaklar, nirengiler haline gelmişlerdir. Hiç kuşkusuz, meydanın 

formu ve işlevinde de farklılaşmalar belirgin hale gelmiştir. 20. yüzyıl içinde 

kentlerdeki fonksiyonel değişimler, meydanların da değişik biçim ve fonk-

siyonlara cevap veren mekânlar olarak düzenlenmesine neden olmuştur. 

Böylece meydanlar; alışveriş, oyun, toplantı, trafik, dini, ticaret vb. fonksiyon-

ların gerçekleştirildiği açık ortak kullanım mekânları olarak tasarlanmıştır.

13

Meydanlar tarih boyunca kamusal mekân örnekleri olarak kabul edilmiş-

lerdir. Bu açıdan kamusal mekân, sosyal işlevlerinin ve pratik sınırlarının 

içinde, her kentlinin ya da bütün insanların fiziksel ve psikolojik anlam-

da  giriş  yapabildiği  mekânlar  olarak  tanımlayabiliriz.  Gehl  geleneksel 

cadde-sokak ve meydanları da kamusal mekân olarak tanımlar. Kamusal 

mekânın yaşanamamasının nedenleri olarak da:

•  Kamusal mekânlarda fiziksel ve psikolojik girişlerin birbirinden farklı 

olduklarını,

•  Engeli bulunan bazı grup ya da bireylerin bu mekânlara fiziksel anlam-

da giriş için problem yaşadıklarını, bu problemin nedeni olarak da fizik-

sel geçişler için var olan kamusal mekânın tasarımının yetersizliğini,

•  Bazı grupların da, o mekâna ait duydukları korku yüzünden psikolojik 

anlamda o mekânları yaşayamadıklarını, belirtmektedir.

Bu nedenle kamusal mekânın fiziksel kullanımı için iyi tasarlanması, psi-

kolojik bağlamda da o mekâna ait imajın, güvenilir bir mekân olma karak-

teristiğini taşıması üzerinde durmaktadır.

14

 Meydanın (piazzanın) “mevcut 

planının, var olan topografik özellikler ile yüksek önem taşıyan, koruma 

ve kalıcılık isteyen binalar, anıtlar, yol yapım çalışmaları ile ortaya çıkan 

sorunlara bulunan çözümler” sonucu şekillendiğini belirtmektedir.

Schulz meydanı “kentsel yapının en belirgin ve göze çarpan unsuru ola-

rak tanımlamıştır. Açıkça sınırları belirlenmiş bir yer olduğundan, zihinde 

canlandırılması, düşünülmesi en kolay olandır ve hareket için bir hedefi 

temsil eder.”

15

 Paul Zucker, meydanı “Kamusal halka ait arazide bir psikolo-

jik park yeri” olarak tanımlamıştır.

(16)

Özellikle,  günümüzde  kent  merkezlerinin  üretim,  dağıtım  ve  tüketim 

mekânlarından oluştukları gözlemlenmektedir. Bu yönü ile tüketim un-

surlarının kent merkezinin dışındaki yeni tüketim mekânlarında alışveriş 

merkezlerinde ortaya çıkışı bu yapıların önünde, içlerinde geniş açıklıkla-

rın toplanma ve dağıtma en önemlisi zamanın büyük bölümünün geçiril-

diği temel nesnesinin tüketim olduğu mekânlar haline getirmiş, alışveriş 

merkezleri aynı zamanda birer meydan gibi davranmaya başlamıştır. An-

cak, bu meydanın diğerlerinden ayıran en önemli farkı insanların tüke-

timi için bir arada gelmeleri ve kapalı mekâna hapsedilmeleri olmuştur. 

Kolektif belleğin mekânı olan alışveriş merkezleri iş merkezlerinden ibaret 

olmaya başlamıştır. Kuşkusuz, toplumsal mücadelelerin, kentsel sınıfların 

iktidara karşı eylem alanları olan meydanların düşüncelerin fikirlerin öz-

gürce dile getirildiği ve demokratik bir biçimde eylemlerin olduğu alanlar 

olmaktan çıktıkları gözlemlenmektedir. (Bkz: Şekil 6)

Bütün bunlara rağmen, günümüzde bir kentsel kamusal mekân oda-

ğı olarak meydan hem fonksiyon hem de biçim olarak özellikle kent 

merkezinde canlılık yaratan en önemli mekânsal öğe durumundadır. 

Tarih  boyunca  geçirdiği  evrim  boyunca  meydan  kavramı  kent  halkı 

için  değerinden  hiçbir  şey  yitirmemiştir.  O  halde,  meydan  yayaların 

toplanma  ve  belirli  eylemleri  kolektif  bir  şekilde  gerçekleştirdikleri 

mekânsal örüntülerdir. Meydan kent halkının sosyal kimliğinin yapısı-

nın ve kentin imgelem değerinin de kaçınılmaz olarak dışavurumudur. 

Bu birliktelik insanla iç içe olmuştur. Bu itibarla kentin parçası olarak 

kent halkından soyutlanamaz ve ayrıştırılamaz. Kamusal ölçütü mül-

kiyet değil halka ait olmak kamunun malı olmaktır. Kullanıcı ve mem-

nuniyeti ise bunun en önemli göstergelerinden biridir. Fiziksel mekân 

sosyal bir düzlemde değişmektedir.

Şekil 6. Meydan Alışveriş Merkezi -Ümraniye-İstanbul.

Kaynak: http//www.yapı.com.tr/Haber dosyaları/detay

Şekil 7. Yozgat Hükümet Meydanı (1930’lu yıllarda).

Kaynak: Yozgat Belediyesi arşivi.

Şekil 8. Yozgat Hükümet Meydanı’nın bugünkü görünümü, 2012.

Kaynak: Kendi arşivim.

Ülkemizde ise çoğu meydanımız geçmişteki durumundan çok farklı ola-

rak trafik kavşağı haline dönüşmüş meydan niteliği ve kimliği olma özelli-

ğini kaybetmişlerdir. Örneğin, Yozgat Hükümet Meydanı bunlardan birini 

oluşturmaktadır. (Bkz: Şekil 7-8)

Geçmişin siyasal yaşamı ve kültürü bireyi değil devleti ön plana çıkart-

makta devlete göre mekân tanımlanmaktadır. Avrupa’da ise Rönesans ve 

Reform hareketleri ile birey özgürleşmiş, bireyin serbestçe hareket ede-

bileceği  meydanlar  yapılmıştır.  Meydan  kavramı,  Avrupa’dakinin  aksine 

Selçuklu ve Osmanlı döneminde halkın toplanma, yönetimi eleştirme ve 

kendisini özgürce ifade edebilecekleri mekânlar olmamıştır. Bunun yerini 

ise camilerin etrafında ortaya çıkan meydanlar almıştır. Cumhuriyet dö-

GÜNEYMİMARLIK | EYLÜL2013 | SAYI 13 | 

51

---

İNCELEME

•  Giriş  kapıları  sadece  belli  noktalardan  ve 

belli  odak  yapılarda  bulunduğu  için  mey-

dan tanımlı kontrollü ve içe dönüktür.

Şah Abbas zamanından beri bu alan; “Polo” ismi 

verilen  at  üzerinde  çubuklarla  oynanan  oyun-

ların faaliyete geçirildiği bir merkez konumun-

dayken şu an büyük bir ticaret alanıdır. Bu alan 

eğlenmek ve toplu oyunlar icra etmek için hal-

kın kullanımına hizmet vermektedir. Akşamüstü 

halk  namaz  kılmak  için  buradaki  işyerlerinden 

camilere yönelmektedir. Kapalı çarşının var olu-

şu,  meydanda  toplanma  dağılma,  dinlenme, 

eğlenme, kültürel ve ticari faaliyetlerde bulun-

ma işlevlerine olanak vermektedir.

Nakş-ı Cihan Meydanı tarihî ipek yolunun sergi 

ve fuar alanı olarak binlerce yıl kullanılmıştır. İpek 

yolu üzerinde bulunması sebebiyle Ortadoğu’da 

ticaretin  en  gelişmiş  yerlerinden  biridir.  Mey-

danın  her  cephesinde  sütunlu  ticaret  birimleri 

bulunur.  Ticaret  yoğunluğu  meydandaki  araç 

trafiğini  de  beraberinde  getirmiştir.  Çarşı  bölü-

münde  motorlu  araçlar  bulunurken,  havuzlu 

bölümde at arabaları tercih edilir ve yaya trafiği 

yoğunlukludur.  Çarşının  varlığı  meydanı  sürekli 

canlı,  yaşanır  ve  kullanılabilir  bir  mekân  haline 

getirmiştir.  İmam  Meydanı;  bir  milyon  insanın 

yaşadığı ve 3 farklı tarihsel dönemde İran’a baş-

kentlik yapmış bir kent olan Isfahan’ın ana top-

lanma  mekânıdır.  Dükkanlar  ve  kahvelerle  çev-

relenen  meydan  aynı  zamanda  iki  mükemmel 

cami  İmam  Camii  ve  Lütfullah  Cami’nin  de  yer 

gibi  topluluklar  tarafından  uzun  süreli  yönetil-

mişlerdir. İran tarihinde farklı bir toplumun izine 

rastlamak mümkün değildir. Bu bağlamda, ele 

alınan örnek çok eskiden yapılmış olan ve halen 

de kullanılmakta olan bir meydan olup, devasa 

bir alana sahip durumdadır. Bu meydan örneği 

gerek Anadolu gerekse Avrupa’daki örneklerine 

benzememekte olup, kendine özgü mimari ka-

rakteri ile özgündür.

•  1979 yılında UNESCO tarafından kültür mi-

rası listesine alınmış 500 x 160 m ölçüleri ile 

dünyanın ikinci büyük meydanıdır.

•  Meydan adını daha önce aynı yerde var olan 

Nakş-ı Cihan bağından almaktadır.

•  Meydanın inşa tarihi 1600 yılıdır. Çevresindeki 

İmam Camii, Şeyh Lütfullah Camii, Kayseriye 

Kapalı  Çarşısı  ve  Ali  Kapu  Sarayı  yapıldıktan 

sonra bu alan inşa edilmiştir. Meydanın çev-

resinde sütunlu yapılardan oluşan dükkân bi-

rimleri, ortasında ise geniş bir havuz bulunur.

•  Meydan sonradan oluşturulmuş bir düzende, 

ortaya bir kalıp gibi eklemlendiğinden son de-

rece geometrik bir forma sahiptir. Geometrik 

formun kenarları belli işlevlere ayrılmıştır.

•  160  x  500  m  boyutları  ile  insan  ölçeğinin 

çok üstündedir.

•  Meydanın  formunun  çok  keskin  ve  bitmiş 

hatlara  sahip  olması,  boyutların  insan  öl-

çeğinin  üstünde  olması  gücün,  iktidarın, 

kararlılığın, siyasetin ve dinin biçimlenişteki 

etkisini gösterir.

neminden itibaren içinde halkevi ve hükümet 

konaklarının  yer  aldığı  meydan  örneklerine 

pek çok kentimizde rastlanmaktadır. Ancak bu 

meydanlarda  resmi  törenlerin  dışında  kullanıl-

mayan, gelip geçilen mekânlar konumundadır.

Nakş-ı Cihan (İmam) Meydanı 

Örneğinin İrdelenmesi

Bu bölümde, daha önce anlatılmış olan örnek-

lerden  farklı  olarak  İran  medeniyetinin  önemli 

kentlerinden biri olan İsfahan kentinde yer alan 

Nakş-ı Cihan ya da İmam Meydanı irdelenecek-

tir. Söz konusu meydan dünyanın ikinci büyük 

meydanı konumundadır.

İsfahan eyaleti 2500 yıllık bir geçmişi olan, Bü-

yük  Selçuklu  İmparatorluğu’na  ve  Safeviler’e 

başkentlik  yapmış  önemli  bir  şehirdir.  İsfahan, 

İran’ın  3.  büyük  şehridir.  Şehirde  çok  sayıda 

tarihî  eser  bulunmaktadır.  Şehir,  birçok  bulva-

rıyla, köprüleriyle, saraylarıyla, camileri ve mina-

releri ile İslami mimariyi yansıtmasından dolayı 

meşhurdur.  İsfahan  İran’ın  kavşak  noktaların-

dan biridir. Şah Abbas’ın 1598 yılında başkenti 

İsfahan’a taşıması mimari ve şehircilik anlamın-

da birçok değişikliği beraberinde getirmiştir. Bu 

meydan yeni kent merkezinde dönemin ışınsal 

yolları yontularak geniş bir meydan ve çevresin-

de dükkânların bulunduğu bir kompleks oluş-

turulmuştur ve Kraliyet Meydanı adını almıştır. 

İran her zaman ve her devirde Medler, Persler 

•  A. Kayseriye Çarşı Giriş Kapısı

•  B. Nakş-ı Cihan (İmam) Meydanı

•  C. 40 Sütunlu Saray

•  D. Ali Kapu Sarayı

•  E. Şeyh Lütfullah Camii

•  F. Mescid-i İmam

Şekil 9. İsfahan’ın İran’daki konumu.

Kaynak: http://fatmaozdirek.blogspot.com

Şekil 10. İmam Meydanı havadan görünümü.

Kaynak: http://fatmaozdirek.blogspot.com

Şekil 11. İmam Meydanı ayrıntılı görünümü.

Kaynak: www.mimdap.org

52

 | GÜNEYMİMARLIK | EYLÜL2013 | SAYI 13

---