Узбекистон республикаси олий ва урта

5.10. Donning urug`boplik va haridorgirlik xususityalarining kamayishi. 
MO`RTAk atrofida mogorli zamburug`larning rivojlanishi don hayot 
faoliyatining zaiflashuviga yoki uning butunlay yukolishiga olib keladi. Don 
mO`RTAgida zamburug`larning rivojlanishi ochik yoki yashirin kurinishda bulishi 
mumkin. Bugdoy va javdar donlarida, shuningdek dukkakli urug`larning 
mO`RTAgida paydo bo`lgan zamburug` koloniyalarini oddiy kuz yordamida har 
kurish mumkin. Ba`zan shunday donlardan usimta unib chikadi; bu holat mO`RTAk 
hali to`liq zararlanmaganligidan dalolat beradi. 
Makkajuxori doni uchun ko`pincha yashirin zararlanish harakterlidir. Bunday 
urug`larni tashqaridan kuzatganda, zamburug`lar bilan zararlanganligini paykamaslik 
mumkin. Fakat mitseliyaning kuchli rivojlangan boskichida mO`RTAk yuzasi 
koraygan tusni namoyon qiladi. MO`RTAkning mikroorganizmlar bilan zararlanishi 
natijasida donning unib chikish xususiyati pasayishi, ba`zan esa umuman yukolishi 
mumkin. 
Ko`p sonli eksperimentlar shuni isbotladiki, mO`RTAkda zamburug`larning 
faol rivojlanishi natijasida ulardan ajralib chikkan zaharli moddalar urug`ning unib 
chikish xususiyatini yukotar ekan. 
5.11. Don massasining zaharlilik xususiyatini namoyon qilishi. 
Aloxida don partiyalari tarkibiga korakosov, fuzariozli donlar, zaharli 
aralashmalar (masalan, kampirchopon) va boshqalar tushib kolganda zaharlilik 
xususiyatini namoyon qiladi. Hozirgi paytda zaharli donlar hosil bulishining yangi 
sabablari har aniklangan. 
Saqlashda don yuzasida turli xil mogorli zamburug`larning,ayniksa, 
Aspergillus va Penicillium zamburug`larining rivojlanishi oqibatida ulardan odam va 
xayvon organizmi uchun uta zaharli moddalar - mikotoksinlar ajralib chikadi. Ular 
zamburug`larning kuyi molekulyar ikkilamchi metabolitlarini namoyon qilib,turli xil 
kimyoviy tabiatga egadir. 
Mogorli zamburug`lar 200 dan ziyodrok zaharli moddalarni ajratib chiqarish 
xususiyatlariga egadirlar. Donda hosil bo`ladigan mikotoksinlar kuyidagicha 
turkumlanadilar: aflotoksinlar, oxratoksinlar, zeralenon va trixotetsen tabiatli 
fuzariotoksinlar. Bunaka turdagi ko`pgina toksinlar odam va xayvon organizmiga ge-
patrop va kantserogen ta`sirlar ko`rsatadi. Kuchli toksinlardan ayrimlarining 
organizmda kiska vakt bulishi har jigarga katta zarar etkazadi. Donda uchraydigan 

---

36 
zamburug`lardan Asp.flavus, Asp. fumigatus, Asp. clavatus, Asp. oryzae, 
Penicillium, 
Rhizopus, Fuzarium va boshqalar zaharli toksinlarni chikaradi.