Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Musiqi alətləri
- Simli musiqi alətləri.
278 Belə ki, Quran-ı Kərimi musiqinin müşayiəti ilə uzadılaraq oxunması, lazım olan heca və səslərin qısaldılması və ya lazımsız yerə uzadılması istər istəməz musiqiyə xas cəhətlərin önə çıxmasına gətirib çıxarırdı ki, bu da öz növbəsində Quran-ı Kərimdəki təbii və xüsusi səs nizamının pozulmasına gətirib çıxarır, eləcə də, Quranın Ərəb dil qaydalarına və səs nizamına görə tələffüz edilməsinə maneələr törədirdi. İkincisi, hesab olunurdu ki, musiqi insanı öz sehrinə saldığı üçün qəlbi Quranı və Allahı zikr etməkdən yayındırır. Üçüncüsü, islamda musiqini birbaşa əyləncə kateqoriyasına aid edilməsi ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, islamda əyləncə ilə ehtiyatlı davranmaq düşüncəsi hakim idi, çünki hesab edilirdi ki, əyləncələr nəticə etibarilə dindarın nəfsinə hakim ola bilməsinə və Allah yolundan azmasına gətirib çıxarır. Qeyd etmək lazımdır ki, islamda hisslərlə, arzularla, ehtiraslarla, ruhun affektləri ilə mübarizə əbədi olaraq aktual problem olmuşdur. Qəzaliyə görə fəlsəfənin (etikanın) və incəsənətin vacib vəzifələrindən biri «ruhun müalicə və ehtiras- lardan xilas olması üsullarını tapmaqdan ibarətdir” (35, 478). Sonda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, orta əsrlərdə islamın musiqiyə gətirdiyi yasaqlar müsəlman şərqində musiqinin inkişafını ləngidə bilmədi, əksinə gətirdiyimiz faktlardan da aydın olur ki, XII-XV əsrlərdə musiqi öz janr müxtəlifliyini qoruyub saxlayaraq daha da inkişaf etmişdir. Musiqi bu dövrlərdə də insanların mənəvi tələbatlarının ödənilməsinə xidmət etmiş və ruha qida verən “xeyirlər”dən hesab edilmişdir. N. Tusi bu barədə yazırdı: “... Xeyirlər ya nəfsə aiddir ya bədənə ..., ya ağıl ilə edilənlərdirlər, ya hiss ilə duyulanlar... Kəmiyyətdə müvazinət, ədədlərdə - tamlıq, keyfiyyətdə - nəfsi cismani ləzzətlər, nisbətlərdə - rəyasət və sədaqət və bunun kimi; məkanda yerin paklığı, zamanda – vaxtın münasibliyi, quruluşda – tərkiblərin müvafiqliyi, geyimdə - paltarın yaraşıqlığı, təsirdə - təsirin nəticə verəni, həssaslıqda – hissin xoş gələni, məsələn, məlahətli səs, gözəl surət filosofların dedikləri xeyirlərdəndir” (36, 220). 279 Musiqi alətləri XII-XV əsrlərdə Azərbaycanda musiqi sənətinin inkişafında musiqi alətlərinin özünəməxsus yeri vardır. Bu dövrdə musiqiçi sənətkarlarımız tərəfindən yeni musiqi alətləri icad edilmiş, mövcud olanlardan bəziləri isə təkmilləşdirilmişdir. Orta əsrlərdə Azərbaycan musiqi alətlərini təsnif edən musiqi araşdırıcıları onları üç qola ayırırlar: simli musiqi alətləri, nəfəsli musiqi alətləri və zərb musiqi alətləri. Simli musiqi alətləri. Araşdırdığımız dövrdə Azərbaycan- da istifadə olunan simli musiqi alətləri əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: qopuz, rübab, tənbur, bərbət, setar, çahartar, şeştar, cəng, pandur, santur və s. Azərbaycandakı simli musiqi alətləri içərisində yaranma tarixinə görə ən qədimlərindən biri sözsüz ki, indiki saz musiqi alətinin əcdadı hesab edilən qopuzdur. Hələ 3 min il bundan əvvəl Azərbaycan ərazisində yaşayan tayfa birləşmələrinin qopu- za oxşar musiqi alətinin olduğu haqda araşdırıcılar tərəfindən mülahizələr irəli sürülür (9, 226). E.ə. VIII əsr mannalılara aid edilən piyalənin üzərindəki təsvir olunan musiqi alətinin də qopuza oxşaması bu alətin qədimliyindən xəbər verir. Qopuz haqqında zamanımıza gəlib çatan ən dəyərli mənbələrdən biri “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanıdır. Dastanın müxtəlif boylarında ozan aşıqla bərabər qopuzun adına da rast gəlirik: “... Ozan qopuzu Beyrəyə verdi. Beyrək qopuzu aldı, atasının düşərgəsinə yaxınlaşdı” (26, 158); “Dirsə xan dedi: ... Mənim əllərimi açın, qolça qopuzumu verin, o igidi geri döndərim” (26, 138); “Dədəm Qorqud gəlib qopuz çaldı, oxudu” (26, 176) və s. Qazi Bürhannədin qəzəllərində də qopuzun adını çəkir: Ney kibidür uş vücudum yanaram bu neyiçün Düşürəm odına udam yana derəm qopuzi (20, 173). Qopuz xüsusi ağac növündən hazırlanaraq, münasib biçimdə olmuşdur. Sadə quruluşlu qopuzun kiçik çanağı, çanağın üzərində 280 ipək tellərin bərkidilməsi, üçün sümük və ya ağacdan düzəldilmiş bənd və baş tərəfində köklənmək, telin digər ucunu bərkitmək üçün ağac aşıqlar olur Qopuzun dilə gətirilməsi heç bir alətlə deyil, əllərin vasitəsi ilə icra edilir (9, 227). Qopuz Qopuzun saza çevrilməsi prosesi tədricən baş vermişdir. Qo- puzun xələfi olan sazın tarixi mənbələrdə adı XII yüzillikdən etibarən çəkilməyə başlayır. XIII yüzillikdə naməlum müəllif tərəfindən fars dilində qələmə alınmış “Əcaib-ət -dünya” adlı əsərdə Ərdəbildə zərif sazların hazırlanması haqqında məlumatlar verilir (9, 227). Sazın müxtəlif növləri olduğu, onun tarixən müxtəlif adlara adlanması ilə bağlı orta əsr müəlliflərinin əsərlərində müxtəlif fikirlərə rast gəlmək mümkündür. Aşıq sənətinin araşdırıcıları əsasən üç cür sazın olduğunu irəli sürülər. Onlardan qopuza daha yaxın olan 4-5 simli - telli saz “cürə” adlanır. Cürəyə bəzən qoltuq sazı da deyilir. 8-9 simli orta saz “tavar saz” adlanır. 10- Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|