Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
281 dan artıq simləri olan sazlar isə “ana saz” adlanır (38, 206-207). Bundan başqa S.Abdullayeva Xaqani Şirvani şeirlərinə istinad edərək birsimli sazın olduğunu da göstərir (39, 4). Cürə və ana saz Orta əsr şairlərinin əsərlərində sazdan bəhs edilən məqamlara rast gəlirik. Nəsimi şeirlərində sazla bağlı xeyli ifadələr vardır: Pərdə icində çalınır bir saz, Ki, edər eşq nəvasın ağaz (21, 305). Başqa bir şerində isə: Çərxin ağaxın anladır bu sözüm, Saz, ədvar iləməğam oldum (21, 305). 282 Qazi Bürhanəddinin əsərlərində sazın adı çəkilir: Əgər müxalif edüp sazını mühəyyər ola (20, 19). Şair hətta sazın ən çox səs çıxaran simi olan zirdən də söz açmışdır (20, 643). Orta əsrlərdə Şərq, eləcə də türkdilli xalqlar arasında ən geniş yayılmış simli musiqi alətlərindən biri də tənburdur. Tənburlar Tənbur növlərinə görə müxtəlifdir. Uzaq Şərqdən Qərb ölkə- lərinə qədər böyük bir coğrafi ərazidə müxtəlif formaları olmuş, müxtəlif adlarla yayılmışdır. Bu alət Orta Asiya türk xalqlarında bu gündə geniş istifadə edilməkdədir. Qazaxlarda «dombra», qır- ğızlarda «dombura», özbəklərdə «dombrak», türkmənlərdə «dan- bura», osmanlı türklərinə yaxın olan türklərdə «tanbura», bir çox Qərb xalqları arasında «domra» adı ilə yayılmış bu alət Azərbay- 283 canda tarixən tənbur adı ilə çox məşhur olmuşdur. Baş və orta barmaqla çalınır. Gövdəsi tut, və ərik, üzü şam, qolu isə qoz ağacından hazırlanır. XIII əsrdə yaşamış Azərbaycanı görkəmli musiqişünası Sə- fiəddin Urməvi «Kitabi-əl-ədvar» əsərində iki simli alət olan Xorasan və Bağdad tənburları haqqında geniş məlumat verir. Orta əsrlərdə bu alət Azərbaycanda quruluşuna görə fərqlən- miş və bu müxtəlifliyinə görə Şirvan tənburu adı ilə məşhur ol- muşdur. Əbdülqədir Marağayi Şirvan tənburu haqqında da ətraflı məlumat verərək özünün «Məqasidül əl-əlhan» əsərində yazır: «Şirvanlılar tənburu o sazdır ki, təbrizlilər ondan çox istifadə edir. Onun quruluşu armud şəklində olur. Səthi uzundur. Ona iki tək sim bağlanır. Qollarında pərdələri olur. Elə köklənir ki, onun aşağı simində çalınan nəğmə yuxarı simində çalınan nəğmənin 8/9-nə barəbər olur. Segah çalmaq istədikdə şəhadət barmağı ilə aşağı simi, başqa barmaq ilə də yuxarı simi tutursan. Beləliklə, segah iki ahəngdə olur» (40, 74). Qətran Təbrizi əsərlərində tənburun adını çəkir: Bu arada onun o arı belinə bənzər belindən Mən də tənburun altı kimi saralıb arıqladım (41, 140). Qazi Bürhanəddin şeirlərində tənbur haqqında məlumat verir: Çal bu nəva pərdəsində nəğmeyi-tənbur, İrər isən bu hicaza səy ola məşkur (20, 43). Füzuli “Həft-cam” əsərində setardan, tənburdan söhbət açaraq onu təsvir edir: Bu dəm dilə gəldi o xəbər sahibi – tənbur. Üz tutdu əzəl sonra mənə söylədi: «Bir dur! Gəl, olma, – dedi, – gizli çalan, pərdəni yırtan, Vurma üzümə olsa da eybim, sən ey insan! Rəğbət elə tənburə, müğənni, gəl ürəkdən, Rəğbət açarilə ona da bir qapı aç sən. 284 Aç bir qapı ki, izhar olub nəşələr ondan, Qəlblər gülərək daim olar gül kimi xəndan (42, 150). Orta əsr miniatür sənəti əsərlərində bir sıra musiqi alətləri ilə yanaşı tənburun da geniş təsviri verilmişdir. 1530-cu ildə ustad Soltan Məhəmmədin çəkdiyi «Zöhhakın edamı» rəsmində yerdə oturub iki telli, qısa qollu Şirvan tənburu çalan musiqiçinin təsviri verilmişdir. Orta əsrlərdə Azərbaycanda geniş yayılmış musiqi alətlərin- dən biri də cəngdir. Quruluş etibarilə üçbucağa oxşayan bu mu- siqi aləti qol və düz dayanacaq, eləcə də onlara keçirilən tellərdən ibarətdir. Cəngin daha çox qadınlar tərəfindən çalındığı məlum- dur (9, 230). Əbdülqadir Marağayi özünün “Came-əl-əlhan” əsə- rində cəngin onun dövründə təkmilləşdirildiyini qeyd edir. O, ya- zır ki, cəng alətinə 24 sim qoşulmuş, həmin simlər qoşa bağlan- dığına görə onda 12 müxtəlif səs əldə etmək mümkün olmuşdur. Cəng Orta əsr Azərbaycan şairlərinin əsərlərində də cəngə dair çox- lu məlumatlar vardır. Nizami Gəncəvi “Xosrov və Şirin” əsərində cəng musiqi aləti barədə yazır: 285 Uca sərv, söyüd, ağcaqayın altında, Cəngin səsi altında şərab içirdi (18, 352). Şair başqa bir şeirində cəngi vəsf edərək yazır: Müğənni gəl, cəngini köklə, Demək üçün səsini xoş avaz et. Mənə öz cəngini çalmaqla Öz ahənginlə nəvaziş et (18, 485). Xaqani Şirvani isə cəngi belə təsvir edir: Göybaş kimi, o cəngə bax ! Zülfünədki ahəngə bax ! Dimdikdə zərrin rəngə bax ! Vurmuş ayağından çidar (16, 104). Qazi Bürhanəddin öz əsərlərində çəngin də adını çəkmişdir: Sübhdəmdür al ələ çəngi, bəgüm, Gedərəlüm arada cəngi, bəgüm (16, 236). Orta əsr müəlliflərindən Mücirəddin Beyləqani rud, mizrab, cəng, rübab haqqında yazmışdır (43, 318, 324, 321). Bununla yanaşı o ney, dəf və mütrübdən də söz açmışdır (43, 347, 353). Məhsəti Gəncəvi mütrib, cəng kəlmələrindən istifadə etmişdir (43, 364, 365). Qivami Mütərrizi isə təbil, cəng, rübab kimi musiqi alətlərinin adlarını çəkmişlər (43, 396, 400). Yaxın və Orta Şərqdə geniş yayılmış və qədim tarixə malik musiqi alətlərindən biri də uddur. Orta əsrlərdə udun birsimli musiqi aləti kimi çox populyar olduğu müxtəlif mənbələr əsasında təsdiqlənir. Bu alətə ərəblər “əlud”, farslar isə “rud” demişlər. Onun dörd simini orta əsr müəllifləri həyat mənbəyi dörd ünsürlə - od, su, hava, torpaqla bağlamışlar (9, 232). Udun təkmilləşdirilməsində, onun yeni səs düzümünün yaradılmasında Səfiəddin Urməvinin çox böyük xidməti olmuş və həm də o özü də udda məharətlə çalmışdır. Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|