Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 38 onu tükətməyə doğrulur. Sosializm realizmi tədricən ədəbiyyatı təmin etməməyə başlamışdır. Sosializm realizminin apologiyası mərhələsi isə 1960-1980-ci illəri əhatə edir. Sosializm realizminin nümunələri bu dövrdə də yaranır, ideolojiyə güvənərək hətta eninə doğru irəliləyir də. ”Lakin sosializm realizminin burada payı cüzidir, olsa-olsa, “anti” məqamında, əks-təsir oyatmasındadır” (32. 163). Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirilməsi ilə bağlı ayrı-ayrı ədəbiyyatşünaslarımızın mülahizələrini sərf- nəzər edərkən, görürük ki. 1930-cu ildən sonrakı mərhələlər barədə fikirlər əsasən bir-biri ilə səsləşir, 30-cu ilə qədərki dövrün müəyyənləşdirilməsində isə fərqli baxış bucaqları özünü göstərir. Ədəbi prosesin formalaşması və inkişaf mərhələlərinə sosial amilin təsiri inkar oluna bilməz. Lakin ədəbiyyatın tarixi mərhələlərini qiymətləndirərkən ədəbi prosesin özünəməxsus xüsusiyyətləri, daxili qanunauyğunluqları da nəzərə alınır. Çağdaş ədəbiyyatşünaslığımız öz nəzəri-metodoloji meyarlarını, dəyərlərini və prinsiplərini müəyyən edərkən subyektiv və obyektiv amillər ortaya qoyulmuşdur. XX əsr ədəbiyyatını obyektiv dəyərləndirməkdə əsas maneələr təfəkkürdə formalaşmış yanlış təsəvvürlərdir. Bu təsəvvürlər ____________Milli Kitabxana____________ 39 isə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bir çox hallarda XX əsr ədiblərini sosial-siyasi və ədəbi prosesin kontekstindən ayırıb təftiş etmək üsulu ilə bağlıdır. XX əsr ədəbiyyatının dövrləşdirilməsi haqqında istər fərqli, istərsə də üst-üstə düşən mülahizələrin hər birinin elmi- nəzəri müddəalara söykəndiyini dəyərləndirməklə yanaşı, fikrimizcə, akademik B.Nəbiyev və Ş.Salmanovun “Əsrin ədəbiyyatı” məqaləsində təsbit edilən müddəalar məsələyə nəzəri-metodoloji aspektdən yanaşma üçün əhəmiyyətlidir. Onlar XX əsr ədəbiyyat tarixini üç əsas mərhələdə təsnif edirlər. “Əsrin əvvəli, 20-ci illərdən sonrakı sovet dövrü, 90-cı illər – milli müstəqillik mərhələləri. Ədəbi əsrin belə mərhələ tipologoyası onun bütün tarixinə əsaslanır; bu təsnifat ədəbi əsrin tarixinin ideya-nəzəri və metodoloji prinsipi hesab edilə bilər”. Müəlliflər XX əsrin ədəbi mərhələləri öyrənilərkən iki mərhələnin müasirlik nöqteyi-nəzərindən xüsusilə ciddi əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulayırlar. “Bunlardan biri əsrin başlanğıc mərhələsidir, ikincisi 20-ci illərdən sonra təşəkkül və inkişaf edən sovet ədəbiyyatı mərhələsidir; bu ikinci mərhələ tarixi zaman etibarilə böyük və mürəkkəb bir ədəbi-tarixi mərhələdir. Ədəbi əsrin bu iki mərhələsi bütün gedişi boyu ədəbi-nəzəri fikrin, tənqidin aktual problemi və predmeti ____________Milli Kitabxana____________ 40 olmuşdur; ədəbiyyatşünaslığın, ədəbiyyat tariximizin bu mərhələlərin tarixini yaratmaq istiqamətində müəyyən təcrübəsi, tədqiqat nəticələri vardır” (77, 11). Məqalə müəllifləri diqqəti “Sovet ədəbiyyatı” anlayışının indi yeni elmi-nəzəri baxış tələb etdiyinə yönəldirlər. Şübhəsiz, çağdaş ədəbi-tarixi prosesdə bu məsələnin diqqətdə saxlanılması, ötən ədəbi əsrin mərhələləri, həmin mərhələlərin ictimai-sosial və bədii-estetik səciyyəsinin müəyyənləşdirilməsi ıstiqamətində aparılan araşdırmalar, ırəli sürülən elmi-nəzəri mülahizələr XX əsr, xüsusilə sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının konseptual baximdan yenidən qiymətləndirilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsində üç mərhələni (1900-1920, 1920-1980 və 90-cı illər) elmi-sosioloji baxımdan daha əsaslı hesab edərək və sovet dövrünü əhatə edən yetmiş illik dövrün də iki “bitkin, qərarlaşmış mərhələ”dən ibarət olduğu (Y.Qarayev) fikrini təsdiq edərək, 30-cu illərdən başlayan yeni roman fakturası əsasında tədqiqatımızın araşdırmalarında həmin təsnifat (sovet dövrünün 20-50-ci illəri) prinsipinə söykənirik. Bununla belə, 20-50-ci illər mərhələsini ümumi tarixi-sosioloji və bədii- estetik motivlər şərtləndirsə də, onun daxilində də ayrı-ayrı ____________Milli Kitabxana____________ 41 zaman kəsiklərinin istər siyasi-tarixi çalarlarında, istərsə ideoloji təsir istiqamətlərində, istərsə də ədəbi-bədii meyarlarında müəyyən fərqlərin olduğu görünür. Bu fərqləri xüsusilə 20-ci illər və 30-cu illər dövrünün, yaxud 30-cu illərlə 45-55-ci illərin müqayisəsində görmək çətin deyil. Əlbəttə, ədəbi prosesin formalaşması və inkişaf mərhələləri sosial amildən kənar ola bilməz. Tarixi dövrləşdirmənin siyasi təsisatlarla bağlılığı, siyasi təsisatların və ideoloji amillərin bədii ədəbiyyatda müəyyən izlər qoyduğunu da inkar edə bilmərik. Lakin ədəbi prosesin immanent qanunauyğunluqlarını nəzərə almadan onun tarixi mərhələlərini də dəqiq qiymətləndirmək mümkün deyil. Ədəbiyyat tarixinin, ədəbi-bədii fikrin inkişaf tarixinin müxtəlif mərhələ və dövrləri təkcə tarixin ictimai-siyasi formasiyası, iqtisadi inkişaf istiqamətləri ilə şərtlənmir, eyni zamanda yeni ədəbi məfkurələr, cərəyanlar, axınlarla bu və ya digər şəkildə əlaqəli olur. ____________Milli Kitabxana____________ 42 1.3. Marksist metodologiya axtarışları 1920-1930-cu illərdə materialist, marksist dialektikanın ədəbiyyata mexaniki tətbiqi yolunda konkret addımlar atılır, ədəbiyyatın, ədəbi prosesin inkişafını tənzimləmək məqsədilə müxtəlif qərar və qətnamələr verilirdi. Xüsusilə “Ədəbiyyat işi ümumproletar işinin şüurlu avanqardı tərəfindən hərəkətə gətirilən vahid, böyük sosial-demokrat mexanizminin “təkərciyi və vintciyi” olmalıdır, ədəbiyyat işi mütəşəkkil, müntəzəm, birləşmiş sosial-demokrat partiya işinin tərkib hissəsi olmalıdır” tezisinin proletar ədəbiyyatının əsas prinsiplərindən biri hesab edilməsindən sonra bu sahədə nəzəri, praktiki addımlar atılır. Leninin bu fikirləri vaxtilə bədii ədəbiyyatın ideyalılığını, məfkurəvi istiqamətlərini təyin edən ölçüyə, meyara çevrilmişdi. Sonralar partiyanın digər rəhbərləri də həmin tezislərə istinad edərək ədəbiyyata, sənətə bu amirlik mövqeyindən yanaşdılar. Ədəbiyyatı, sənəti burjua ideoloqlarına qarşı təbliğat vasitəsi kimi istifadə etmək məqsədilə qəbul edilən partiya qərarları (1925, 1932, 1946-1948) bu amirlik mövqeyinin, ədəbiyyatı öz təbii inkişafından ayırıb partiyalı istiqamətə çəkib aparmağın ifadəsi idi. “Partiyanın bədii ədəbiyyat siyasəti Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|