Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 34 ehkam, qrafoman-robot fanatizminin, “predmet-kütlə-sinif” mövhumatının yalnız ideyada, yalnız təlimdə yox, həm də xronologiyada, təsnifdə, rəqəmdə ifadəsi və əlaməti idi” (59. 479). Müstəqillik dövrünün ədəbi-elmi düşüncəsində ədəbiyyatımızın bütün dövrlərinə milli dəyərlər işiğında yanaşılması zərurətinin araya gəlməsi təbiidir. Bununla belə sovet dövrü ədəbi nümunələrinin və istedadlı qələm sahiblərinin qorunması, onların ədəbiyyat tariximizdə dayanıqlı yer tutmasının obyektiv, elmi-analitik əsaslandırılması meylləri də güclüdür. Ötən əsrdə yaşayıb-yaradan yazıçılarımızı tarixi ədəbi prosesin ümumi inkişaf kontekstindən ayirib təftiş etmək üsulu doğru hesab edilmir. Hər bir ədəbi mərhələyə xas olan cizgiləri, xüsusiyyətləri aşkarlamaq, layiqli qiymətini vermək üçün dövrün ədəbi-bədii nümunələrinə birmənalı deyil, differansial və konkret şəkildə yanaşılması vacibdir. Heç bir əsəri, ədəbi şəxsiyyəti, həmçinin ədəbiyyat tarixini real tarixi gerçəklikdən ayırmaq olmaz. Ədəbiyyat tarixinin mərhələləri də həmin dövrün real tarixi gerçəkliklərindən təcrid oluna bilməz. Ədəbiyyatşünas alimlərimizin məsələyə əsasən bu prizmadan yanaşmaları diqqəti cəlb edir. ____________Milli Kitabxana____________ 35 Şamil Salmanov sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatını üç mərhələdə təsnif etməyi düzgün sayır: 1920-1934-cü illər, 1934-1956-cı illər və 1956-1991-ci illər. Müəllif birinci mərhələnin sırf proletar ədəbiyyatı kimi təsnif edilməsini düzgün saymır. Ona görə ki, həmin dövrdə müxalif ruhlu ədəbiyyatın (“burjua ədəbiyyatı”, “Cavid-Cavad ədəbiyyatı” və s. istilahlar da işlənirdi) yaranması da bir faktdır. İkinci mərhələdə (1934-1956) – sosialist realizminin “qəti normativlər dövrü”ndə də özünəməxsus yaradıcılıq metodları mövcud olmuşdur. Üçüncü mərhələnin (1956-1991) ısə əsas göstəricisi sosialist realizminin ideya-estetik prinsiplərinə qarşı müxalif mövqenin yaranmasıdır. Mərhələ təsnifatına Nizami Cəfərovun yanaşmasında fərqli mülahizələr də vardır. O, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini dörd mərhələyə bölür: 1. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən XX əsrin 30-cu illərinın ortalarına qədər; 2. 30-cu illərin ortalarından 50-ci illərin sonu 60-ci illərin əvvəllərinə qədər; 3. 50-ci illərin sonu 60-cı illərin əvvəllərindən 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərinə qədər; 4. 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərindən sonra. Bu bölgüdə sonrakı üç mərhələ təsnifatı kifayət qədər əsaslıdır və həmin dövrlərin siyasi-ideoloji və ədəbi-estetik kontekstində mövcud ədəbi ____________Milli Kitabxana____________ 36 prosesin mövqeyini, həmçinin dövrün qüsur və səhvlərini, ədəbiyyata neqativ təsirini də ehtiva edir. N.Cəfərovun təqdimatında təsnifatın birinci mərhələsi isə yəqin ki, polemika mövzusu ola bilər. “XX əsr ədəbiyyatını mərhələlərə ayırmaq istərkən, əvvəlcə onu bütöv bir tam kimi götürmək, sonra daxili vahidlərini müəyyənləşdirmək doğru olar” – deyən Zaman Əskərli (37. 249) hesab edir ki, yanaşmanın belə üsulu milli təfəkkürün inkişafında varislik əlaqələrini, XX əsr ədəbiyyatınıın ayrı-ayrı mərhələlərini bir-biri ilə əlaqələndirən, onu bütövləşdirən bağları da görüb-götürməyə imkan yaradır. Z.Əskərlinin təklif etdiyi bölgü belədir: birinci mərhələ - 1905- ci ildən 1930-cu ilədək. Bu mərhələ XX əsr ədəbiyyatının coşqun çağlayış illəridir. Yaşlı, orta və gənc nəslin, realist və romantik yazıçıların eyni bir zamanda fəaliyyət göstərdiyi dövrdür. İkinci mərhələ - 1930-cu illərin ortalarından başlanır və 50-ci illərin sonlarına qədər davam edir. Bu, cəmiyyətin siyasi və ictimai-mədəniyyət qatında şəxsiyyətə pərəstişin formalaşdığı mərhələdir. Üçüncü mərhələ 50-ci illərin sonları 60-cı illərin əvvəllərində ədəbiyyata gələn gənc nəslin fəaliyyəti ilə bağlanır. ____________Milli Kitabxana____________ 37 Z.Əskərli bu qənaətdədir ki, bir əsrlik ədəbiyyatın ayrı-ayrı mərhələləri və yaradıcıları arasında varislik əlaqələri kəsilmir; həmin mərhələləri və yaradıcıları br-birinə bağlayan tellərin səciyyəsi, münasibətlərin məzmunu dəyişir. Tehran Əlişanoğlu da XX əsr ədəbi prosesini vahid bir tam hesab edir və onu bir tam kimi öyrənməyi lazım bilir. T. Əlişanoğlu sovet dövrü ədəbiyyatının söykəndiyi sosialist realizmi metodunun və cərəyanının dörd mərhələdə ehtiva olunduğu qənaətindədir: ilkin mərhələ, qəti normativlər dövrü, “potensial imkanlar” mərhələsi, apologiya. Müəllifin fikrincə, bu bölgü “sosializm realizminin ümumən təşəkkülü, işləməsi və bir dəyər kimi sona varması tarixinə tam müvafiqdir” (32. 160). İlkin mərhələ emprik təcrübələr dövrü hesab edilir və Oktyabr inqilabının dalğalarında gələn bu mərhələnin 30-cu illərin ortalarına qədər davam tapdığı göstərilir. Qəti normativlər dövründə sosializm realizmi bədii cərəyan kimi nəinki qəti olaraq formalaşmış, nəzəri-estetik dərkə nail olmuş, habelə artıq müəyyən qədər sxemləşmişdir. Estetik hərəkət normalara doğru deyil, normalardan istiqamətlənir. 1950-ci illərdən başlanan “potensial imkanlar dövrü”ndə ədəbiyyat stixiyasına – xalq həyatına, varlığa, insanın gün-güzəranına qayıdır, estetik hərəkat artıq sosializm cərəyanının hüdudlarını döyəcləməyə, Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|