____________Milli Kitabxana____________
305
çiçəklər, yamyaşıl otlar bir-birinə qarışıb ətrafa məstedici bir
ətir yayır. Hər yanda insanın qəlbini fərəhləndirən təzə, lətif
bir fəslin rayihəsi duyulur” (44, 343-344).
“Daşqın” romanında hadisələr 1920-ci illərdə - “vətəndaş
müharibəsi” deyilən dövrdə baş verir. Bu dövrdə Azərbaycan
milləti müxtəlif cəbhələrə bölünmüş, mövcud siyasi durumda
qarşı-qarşıya qoyulmuşdu. Əlbəttə, xalq bu qarşıdurmanın
maliyyətini dərindən dərk edə bilmirdi,
ona sirayət olunan
stixiyanın icrasına çevrilirdi. Ədəbiyyatşunas alim H.Ənvəroğlu
yazır: “... romanda müəllifin boyaları yalnız qırmızı və qaradan
ibarət olmuşdur. Millətin övladlarını düşmən cəbhəyə bölüb,
qardaşı-qardaşa qarşı qoyan siyasi şəraitin dərindən
yanaşmadan, tələm-tələsik romanlaşdırılması hadisələrin
birtərəfli və üzdən təhlil edilməsinə, başqa sözlə, qırmızıların
həmişə haqlı və qalib qüvvə kimi verilməsinə səbəb olmuşdur.
Romançı mükəmməl
bədii xarakterin deyil, daha çox inqilabın
qələbəsini təmin etmək qayğısına qalmışdır” (33, 150).
Bununla belə, xalqın anlaşılmaz durumda olmasını,
çaşqınlığını “Daşqın” romanında – partizanların söhbətlərini,
narazılıqlarnı ifadə edən epizodlarda da görmək mümkündür.
____________Milli Kitabxana____________
306
Bir çox digər epizodlarda da, əks tərəfin mövqeyi kimi
verilsə də, yəqin ki, həmin dövr oxucusunun düşüncəsini
silkələyən və suallar doğuran məqamlar vardır.
Əks cəbhənin təyyarədən buraxdığı vərəqədə:
“Milli istiqlaliyyət uğrunda mübarizə edənlər,
bolşeviklərlə heç bir zaman uzlaşa bilməzlər” (44, 85).
Və təbii ki, belə vərəqəni oxuyandan sonra sual yarana
bilərdi: əgər bolşeviklər milli azadlıq gətirdiklərini deyirlərsə,
bəs bu “milli istiqlaliyyət” nədir?
Özünəməxsus cizgiləri olan bəy obrazı – Şəhriyar bəyin
sözləri:
“ – Bəsdi bu urusların ayaqları altında tapdalandıq...
Mən heç vaxt razı ola bilmərəm ki, fağır-füqara allahsız
urusun əlində yesir olsun”. (44, 88).
“Bir adam ki, ac urusun,
lüt soldatın tərəfin gözləsin, mən ona nə deyə bilərəm?” (44,
92).
M.Hüseyn Borçalı mahalında
bir bəyin dilindən səslənən
sözləri də ( 1921-ci ilin əvvəlllərində) romana gətirməkdən
çəkinməmişdir:
“İnqilab fıs çıxdı! Azərbaycan istədi ki, qaz yerişi
yerisin, amma öz yerişini də yanıldı. Onlar da bu-gün sabah
sarı urusun dalından dəyəcək! Nərimanın uruslarla davası
____________Milli Kitabxana____________
307
düşüb. O deyib ki, neft gərək bizim olsun. Lenin deyib ki, yox,
gərək Rusiyaya verəsiniz... Axırda aralarında dava düşüb.
Nəriman deyib ki, elə olanda onda biz sovetski vlast
istəmirik...” (44, 232).
M.Hüseyn ilk iki romanında xalq həyatının, məişətinin
mahiyyətinə və məzmununa nüfuz etməyə səy göstərmiş, atalar
sözləri və bayatılara da müraciət etmiş, yuxarıda
qeyd etdiyimiz
təbiət təsvirləri ilə yanaşı koloritli məişət lövhələri də verə
bilmişdir.
“Bir az bundan əvvəl kənd qadınlarının bəzisi təndirə
çörək yapır, bəzisi qapının ağzında durub qeybət qırır, bəziləri
əlvan yaz çiçəkləri ilə bəzənmiş xırman yerində göyərti
toplayır, bəziləri isə qaratikan çəpəri içərisində otlayan arıq
inəyini sulayırdı” (44, 82).
Aşıq yaradıcılığını M.Hüseyn olduqca yüksək
mənalandırır:
“Xalq özünün həqiqi səsini dinlədikcə vəcdə gəlir,
həyəcanlanırdı”. “Tərlan, bülbül kimi ötən aşıqların, onlara
sənət eşqi verən telli sazların qəribə səsindəki qüdrətə heyran
qaldı. Elin səsi nə qədər qüvvətli idi!” (44, 428-429).
“Taxta uzanmış kəndlilər, yuxularına haram qatıb,
dərin bir maraq içində, bu mahir aşığın dilindən Koroğlunun
____________Milli Kitabxana____________
308
sərgüzəştlərini öyrənirlər. Bu nağıl onlara yeməkdən,
içməkdən və hətta yuxudan belə şirin görünür”. (44, 227).
Beləliklə, aşıq havasını “xalqın həqiqi səsi” kimi
qiymətləndirərkən M.Hüseyn “sosializm çərçivəsi”nə salınmış
xalq haqqında dövrün ideoloji konsepsiyasından yüksəkdə
durmurmu?
“Tərlan” romanında aşağıda
verilən parçada isə
(Şəhribanı xanımla Güləli oğlunun söhbəti) yazıçının zamana
ironiyası göz qabağındadır:
“Bu dəfə o, nədənsə Füzulidən oxumaq istədi. Gözlərini
yerə zilləyib dərindən köksünü ötürdü, sonra xanımın
məhzun-məhzun gülümsəyən dodaqlarına baxdı, yavaş-
yavaş ah-nalə çəkdi.
Yoldaş, bəlayi-eşq ilə qıl mübtəla məni...
Şəhribani xanım birdən qəhqəhə çəkib güldü.
– Sərvər, bu sözlər hansı şairindir?
– Necə? Füzulinin!...
– Füzulinin? Onun belə qəzəli yoxdur. Mən onun
killiyyatını oxumuşam. O deyir ki, “Yarəb, bəlayi-eşq ilə qıl
aşina məni”....Onda yoldaş sözü nə gəzir?
– Ay xanım, bu komsomolçular gözümü elə qorxudublar
ki, allaha and olsun, qorxuram. Bir də Füzuli o vaxt allah
