M e 'moriy yodgorliklam i foydalanishga moslashtirishning us
-
lubiy asoslari.
Yuqorida aytib o ‘tilganidek, dastaw al birinchi ко‘lam
vazifalari yechiladi, arxitektura yodgorliklam i m oslashtirish
m uam m olarining shaharsozlik jihati shahar tizim ida ko‘rib c h i
qiladi. Bu shahar tizim ining tarixiy-m e’m oriy, m orfologik ta h -
lili, binolar-yodgorliklam ing ta 'sir kokrsatish zonasini aniqlash,
shaharsozlik asosiy belgisini ko‘rsatish, shaharning bir butun
yaxlitligi va tarixiy yadrosini fazoviy tashkillashtirish qonunlarini
aniqlash. Shahar yoki rayonni berilgantarixiy-m e'm oriy o'rganib
chiqish asosida quyidagi qismlarga ajratilgan m uhofaza hududi
tizim i ishlab chiqiladi:
— q o kriqxona hududi (tarixiy-m e'm oriy q o kriqxona);
— m uhofaza hududi yoki yodgorlikni qo ‘riqlash zonasi;
— qurilishni tartibga solish hududi (yoki tartibli qurilish);
— qo'riqlanuvchi (tabiat) landshaft hududi;
— madaniy qatlam hududi (arxeologik izlanishlami talab qiluv
chi, m oddiy-badiiy qim m atga ega bo ‘lgan m aydonni o ‘z ichiga
olgan).
B u hududlarning har birida binolarning rejalashtirilgan xu-
susiyatini va m e'm oriy qiyofasim, u yoki bu funksional guruhda-
gi sh ah ar talablarini hisobga olgan holda bu b inolardan zam ona-
viy m aqsadlarda foydalanish masalalari hal etiladi. B inolarni ba
holash, ularning shaharsozlik va badiiy sifatini aniqlash ko‘p
mutaxassislar, tarixchilar, ta ’mirshunoslar, m e'm orlar xizm ati-
ni talab qiladi.
Bunday turdagi izlanishlaming oddiy uslubiy tuzilishi kartografik
va topografik hujjatlar asosida shahar rivoji ko‘rinishini tiklashdan
iborat. Qurilish shakllanishining olingan ko‘rinishi (morfologik
tahliJ) o ‘tm ish nuqtayi nazaridan bajarilgan planni ishlab chi-
qish, shahar kompozitsiyasi va fazoviy tuzilishini-ko‘rinish hudud-
larini, kom pozitsion ta ’sir hududlarini saqlash va tiklashda yor
dam beruvchi bosqichli qayta qurish uchun xizmat qiladi.
Funksional izlanish yoki funksional imkoniyatini aniqlash,
binoni, uning konstruktiv va rejaviy tuzilishini m aksim al saq-
langan holda faol xizm at qilishi uchun zarur b o ‘lgan funk*
siyalarning qulay hajm ini aks ettirishga yordam beradi. Shuni
ta ’kidlash lozim ki, tarixiy rayon, ayniqsa, shahar, «sof» kon-
servatsiyalangan muzey sifatida ayrim hollardagina saqlanadi. Shu
ning u c h u n qurilishning aynan funksional tad q iq o ti haqida
um um iy holdek gapirish o ‘rinli b o ‘ladi.
M oslashtirishning keyingi bosqichi — aniq yodgorlik yoki
m e’moriy m ajm ua ustida ishlashdan iborat.
0 ‘zbekistonda mavjud boMgan «Tarixiy va m adaniy yodgor
liklarni m uhofaza qilish» qonunlari yodgorlikning badiiy aha-
m iyatini baholash, binobarin, undan amaliy m aqsadlarda foy-
dalanish u c h u n omil b o ‘lib xizmat qiladi. Q onunlarga asosan
0 ‘zbekistonning davlat hisobida turgan barcha m e’moriy yodgor
liklar u c h guruhga bo'linadi:
— “ a ” guruhi —yodgorlikdan faqat m e’moriy eksponat sifati
da foydalanish mum kin;
— “b ” guruhi —yodgorlik m uhim badiiy qimmatga ega va u n
dan m uzey m aqsadlarida foydalanish mumkin;
— “v” guruhi —turli maqsadlarda foydalanishi m um kin bo‘lgan
ikkinchi darajali ahamiyatga ega yodgorliklar.
M e’m oriy yodgorliklarni foydalanishga moslashtirish bir qan-
cha gradatsiyalarga ega — bino konservatsiyalash, ta ’m irlash yoki
qayta tiklash bosqichlaridan o ‘tib, foydalanilishi m um kin:
— m e’m oriy eksponat (miizeylashtirish);
— muzey;
“ keng maqsadlarda foydalaniladigan muassasa sifatida.
Odatda, noyob va vayronaga aylangan yodgorliklar m e'm oriy
eksponat b o iad i. Muzeyni joylashtirish uchun maqsadga muvofiq
tuzilishga ega b o ig a n yuksak badiiy binolar mos tushadi.
U chinchi guruh — yodgorlik-binolardan amaliy ehtiyojlarda
foydalanish. Xivadagi «Ichan qal’a» m u zey-qo'riqxona yaxshi
tanish. Undagi M atniyoz Devon Begi, M uham m ad A m inxon,
Q utlug‘ M urod Inoq madrasalari restoran, m ehm onxona va baxt
uyini joylashtirish uchun moslashtirilgan. shuningdek, OUa Quli-
xon karvonsaroyi savdo rastasi uchun moslashtirilgan. M e’moriy
yodgorliklami foydalanishga moslashtirishda mamlakatimiz va chet
el tajribasiga m urojaat qilib. shuni ta ’kidlash m um kinki, binolar
(m uzey tipigam oslashtirishdan tashqari) yetarlichakeng qam -
rovda: kutubxona va o ‘quv zallari, konsert zallari, turaijoy bino-
lari, badiiy studiyalar, m a'm uriy muassasalar, kafe, restoran va
shu kabilar uch u n foydalaniladi. Aksari ko ‘pchilik Yevropa
m e'm oriy yodgorliklari turizm va dam olish maqsadlariga m os
lashtirilgan.
H am do‘stlik va chet el mamlakatlaridagi m e’moriy yodgor-
liklarni moslashtirishning m e’moriy rejalashtirish yechimini tahlil
qilib, bu yechim lam ing asosiy o ‘ziga xos xususiyati, eski va yangi
rejalashtirish guruhi va funksional yechimining taxminiy bir-biriga
muvofiqligida, degan xulosaga kelish m um kin. Funksiya shaklni
belgilab beradi, degan m ashhur nazariya bu holatda m uam m oni
amaliy hal etishning ikki variantidan biri — m e’moriy shaklni yan
gi m ohiyat bilan to id irish n i ifodalaydi. Shubhasiz, h ar bir aniq
holatda chuqur funksional tahli qilish va eski vazifaning bugungi
kun talablarini qondira oladigan tashkil etuvchi jihatlarini tanlab
olish talab qilinadi. Bu «funksional» qonunga am al qilib, yodgor
likning m e’moriy — reja va konstruktiv holatini iloji boricha to ia ro q
saqlash mum kin. Bino (m ajm ua) kam o ‘rganilgan b o is a , b u n
day holiarda to i i q tadqiqot ishlarini o ik a z ish shart. Tarixiy-
m e 'm o riy ta rjim o n h o lin i an iq la sh , m e 'm o riy -a rx e o lo g ik
o ic h a s h la r. b in o n in g funksional, reja, k o m p o zitsio n xusu-
siyatlarini tahlil qilish, uni ta'm irlash b o kyicha takliflar va shu
kabilardir.
Funksional vazifasi b o ‘yicha foydalanishga m oslashtirish-
ning ishlab chiqilgan taxm iniy klassifikatsiyasi — yodgorlik bino-
larining dastlabki va yangi vazifalarining bir-biriga muvofiq ke-
lishi va 0 ‘zbekiston m e’moriy yodgorliklarini foydalanishga mos-
lashtirish, loyihaviy takliflarida asos qilib olish m um kin b o ig a n ,
ularga mos keluvchi zam onaviy muassasalami tanlash va bu sxe-
m a la ro ‘zini to ia lig ic h a oqlashi mumkin.
Masalan, 0 ‘zbekistonda aksariyat ko‘pchilik m e’moriy yodgor
lik lar X V 1-X V III asrlarg a tegishli. M a iu m k i, XVI asrda
0 ‘zbekistonda binolarning turli mavjud b o llgan turaijoylar,
m adaniy binolar, savdo, saroy, o'quv, xo'jalik va ishlab chiqa-
rish binolari. H ar bir bino turi o ‘z vazifasiga muvofiq keladigan
reja tuzilishiga ega. U ni saqlash uchun vazifasi jihatidan muvofiq
keluvchi yangi funksional jarayonlarni oiib kirish kerak. Quyida-
gi sxema nam una bo ‘lishi mumkin: yodgorlik turarjoy binolariga
turiga kiradi (uy, sh ah ar tashqarisidagi saroy, madrasa, karvon-
saroy, xonaqoh). Xuddi shunday vazifani o ‘z ichiga olgan bir
qancha zamonaviy binolar bor (funksional va planirovka tuzilishi
shunga mos keluvchi) — turaijoy, m a'rifiy va ijtim oiy-ta’m inot
m u assasalari. y o to q x o n a la r, k o m m u n a l xo ‘jalik b in o la ri,
madaniyat muassasalari shunga muvofiq: bolalar uylari, ijod qi
lish uylari, dam olish uylari, turistik va ekskursiya bazalari, m eh-
m onxonalar, m uzeylar, ko'rgazm a zallari va hokazo.
Bunday moslashtirish “ binoning dastlabki va yangi vazifa-
sini bir-biriga yaqinlashtirish —yodgorlikning rejaviy tuzilishini
to ia ro q saqlashga yordam beradi. Lekin binoning yangi vazifasini
tanlashda boshqa variantlar ham b o iish i m um kin, faqat bino
ning m e’m oriy-rejaviy va konstruktiv m ohiyatini iloji boricha
maksimal saqlab qolish talabi bilan.
M e’m oriy yodgorlikning yangi funksional m ohiyatini ta n
lash masalasini m uhokam a qilishda asosiy hal qiluvchi om iilar
sifatida quyidagilarni ta ’kidlash mumkin:
— yodgorlikning klassifikatsion guruhi;
“ binoning tarixiy-m e’moriy tarjimayi holi;
— berilgan foydalanishga moslashtirish variantining iqtisodiy
va estetik maqsadga muvofiqligi;
— xomashyo bazasi va aloqa yo'llarining mavjudligi (turistik
m ajm ualar loyihalashda);
— sh ah ar (rayon) ning u yoki boshqa funksional guruhga
ehtiyoji.
Dostları ilə paylaş: |