Genealoji TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında)

73
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
mərd  ə  dəmicə  bərə  güzət  bə  soxtan  «Yazıq  kişi  bayaqdan 
burada  gözləyir».  M.Kaşğarinin  lüğətində  bu  söz  «yazıq, 
bədbəxt,  yetim»  mənasını  bildirmişdir (78,  302).
Tat  dilinə  Azərbaycan  dilindən  keçmiş  türk  sözlərinin 
tarixi-müqayisəli  və  etimoloji  təhlili  göstərir  ki,  bu  dillər  ara­
sındakı  leksik əlaqələr çox  qədim  tarixə  malikdir.
Aşıq  Ələsgər  yaradıcılığında  da  tülək  sözünə  rast  gəlirik: 
«İtkin  düşdü  tülək tərlan,  Sar da kəklik  alan  oldu».
Azərbaycan  dialekt  və  şivələrində  (tükünü)  tüləmə  «xəs- 
təlik nəticəsində tükü tökmə»  sözü işlənir (39,  74).
Damad//domod  «kürəkən»  (Ab.,  Q.,  Xaç.,  Lah.).  Fars 
mənşəli  söz  olub,  Azərbaycan  dilinin  Quba  şivəsində,  müasir 
türk  dilində  eyni  mənada işlənir.
Tanış-biluş  «tanış-biliş»  (əksər  şivələrdə).  Bo  unca  yə  ta 
tanış//biluş nədərü.  «Orada bir tanış-bilişi yoxdur»  (Ab.).
Tanış  və  biliş  söz  formaları  müvafiq  surətdə  tanımaq  və 
bilmək felləri  ilə bağlıdır.
Qədim  türk  yazılı  abidələrində,  o  cümlədən  Yusif Balasa- 
qunlunun  «Kutadqu-bilik»  əsərində  və  Əhməd  Yuknekinin 
«Ətabat-ül-həqayiq»  («Həqq  qapısı»)  əsərin-də,  eləcə  də 
qədim  türk  lüğətində  bu  söz  «aşağı,  aşağıdakı,  aşağı  hiss ə » 
mənalarda işlənmişdir (14,  21).
E.Sevortyan  astin  sözünün  türkmən,  qaraçay-balkar,  uy­
ğur,  qırğız,  tatar,  başqırd,  qaraim  v ə  s.  dillərdə  və  qədim  yazılı 
abidələrdə  «aşağı  hissə»;  «aşağıda  yerləşən  məkan»  mənalarını 
kəsb  etdiyini  qeyd  edir  (125,  195 -196).  Ast  sözünə  əlavə 
olunan  -ın,  -in  və  s.  şəkilçiləri  kök-əsasın  semantikasına  başqa 
mənalar əlavə  etmir.
Türkmən  dilində  də  ast  (aşağı,  aşağı  hissə)  mənasında 
qeydə  alınmışdır.
Qeyd  etməliyik  ki,  «aşağı»,  «alt»  mənası  müasir  Azər-

---

74
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
baycan  dilində  geniş  surətdə işlənən astar  sözündə  də  qalır.
Saray//saroy  «saray,  imarət»  (Ab.,  Lah.).  Badə  amarən 
bə  saray  bə  huzur  padşəh  «Sonra  saraya,  padşahın  hü zuruna 
gəlir».  İn  saroy  iş  ü  duxtə  soxte.  «Bu  imarəti  də  o  qız tikdirib». 
Əslində  bu  söz  fars  mənşəlidir,  amma  o,  türk  dillərində  də 
müxtəlif məna və  formalarda işl ənmişdir.
Qəzğun/qəjqun  «qazan»  (Ab.,  Q.,  Qon.  k.).  Bel ə  düşün­
mək  olar  ki,  türk.  qazğan  sözünün  tat  dili  mühitində  düşdüyü 
şəkillərdən biridir.  Qazğan  forması  üçün bax:
Yeləq/yeləğ/yələq/yələğ  «yalaq»  (Q.).
Yalaq  sözü  itə  yal  vermək  üçün  yerdə  qazılmış  çalanı  bil­
dirir.  O,  mənşəcə  yal  sözündən  törəmə  olan  yalamaq  feli  ilə 
bağlıdır (58,  412).
Quba  şivəsinə  aid  olan  materiallardan  göründüyü  kimi, 
itə  yal  vermək  üçün  müxtəlif  qab-qacaqlardan  da  istifadə  et­
mişlər.  Bu  bir  növ  həyat  şəraitindən  asılı  olaraq  belə  olmuş dur. 
Yələğ  ə  xürdə  luğnə  qabiş  əbirən,  ə  ahuniş  «Yalaq  sınıq  sax sı 
qabdan  da  olur,  dəmirdən  də».  Yələğ  seg  mundey  bə  zir  poy 
koumiş  həl-hül  birey  «İtin  yalağı  camışın  ayağının  al tında 
qalıb  əzik-üzük olub»  və  s.
Yələğ//yeləğ  «köhnə  qab-qacaq»  leksemi  Lahıc  l əhcəsin- 
də  məcazi  mənada,  «çirkli,  yuyulmamış  qab-qacaq»  məna­
larında  da  işlənir,  Məs.:  Çüstü,  in  yələğ-mələğə  vəçireyi  bə 
tağçə?!  «Nədir bu yalaq-malağı  yığmısan taxçaya?!».
Quba  ləhcəsində  təkcə  yalaq  sözü  yox,  yal  sözü  də  işlə­
nir.  Yal  segə  fukunind  diyə,  hə yvun  mürd  ki,  ə  güsneyi!  «İtin 
yalını  tökün d ə,  heyvan  acından  oldü  ki!».

---

75
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
Tat  dilində  ərəb-fars  dillərindən  alınmalar.
Ərəb  alınmaları  Azərbaycan  tatlarının  dilində  aşağıdakı 
ərəb  alınmalar  qeydə  alır,  alim//ölim  «alim»,  ar//or//ör  «həya, 
utanma,  sıxılma»;  arif//orif  «arif»;  aşura//öşurö  «aşura», 
«onuncu»;  ərəb  qəməri  təqvimində  (hicri-qəməridə)  məhərrəm 
ayının  onuncu  günü  (dini  mat əm);  valideyn//volideyn  «ata- 
ana»;  variş/voriş  «varis»;  vəfadar//vəfodor//vafador  «vəfalı, 
etibarlı,  sadiq»;  ğamət//qomət  «boy-buxun»,  «qamət,  qədd- 
qamət»;  ğeyri//qeyri  «başqa,  özgə,  qeyri»;  ğabz//ğəbz  «alma, 
tutma,  çıxarma;  qəbul  etmə;  pul  və  ya  şeyin  qəbul  edilməsinə 
dair  verilən  sənəd,  kağız;  ğadr//qədr  «qiymət,  dəyər»,  «qədr»; 
«etibar,  şərəf,  məziyyət»;  ğazab//ğəzəb  «acıq,  hirs,  hiddət»; 
qəbohət//ğəbohət  «çirkin  iş,  yaramaz  hərəkət,  eyibli  iş», 
dars//dərs  «elm  və  fənni  öyrənmək  üçün  gündəlik  məşğələ, 
təlim»,  «dərs»;  ayıb//eyb//eyib  «nöqsan,  qüsur»;  «biabırçılıq»; 
«həyasızlıq,  eyib»;  eyzən  «tamam,  hamısı»;  elm//ilm  «bilik, 
məlumat, 
elm»; 
əblah//əbləh 
«axmaq, 
qanmaz, 
ağılsız, 
sarsaq»; 
ağıl//ağl//əğl 
«ağıl, 
düşüncə, 
şüur, 
idrak»;
ağrabə//ağrəbö//əqrəbə  «qohumlar,  yaxın  adamlar,  qohum- 
qardaş»;  ələm  «ağrı,  acı, 
dərd, 
qəm»; 
«dini  bayraq»; 
əndam//əndom  «bədən,  vücud»,  «əndam»;  istiğamət//istiğomət 
«hərəkət  yolu»;  «cəhət,  yön,  tərəf»,  «istiqamət»;  yağut//yəqut 
«qırmızı  rəngli  parlaq  qiymətli  daş»;  kəvin  «kəbin»,  «kəbin 
haqqı»  (boşandıqda  və  ya  öldükdə  şəriətə  görə  qadına  verilən 
pul  və  ya  mal);  kamil//kömil  «ağıllı  adam»;  «hərtərəfli  yetişmiş 
adam»;  «elm  və  mərifət  sahibi»;  «bütöv,  tam,  mük əmməl»; 
məqsəd//maqsəd  «arzu,  istək,  məram»,  «məqsəd»;  mərəz 
«xəstəlik, 
naxoşluq, 
azar», 
köhn. 
«mərəz»; 
«dərd»;
marifat//mərifət  «qanacaq,  tərbiyə»;  «hər  şeyi  başa  düşmə», 
«mərifət»;  məxluq//məxluğ  «xəlq  olunmuş,  yaradılmış  (insan, 
heyvan,  əşya və  s.)»,  «məxluq».
T.Əhmədov  göstərir  ki,  ərəb  mənşəli  sözlərin  cüzi  bir 
hissəsi  tat  dilinə  birbaşa  keçmişdir.  Müəllif xollu  «dayı»,  amu

---