Genealoji TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında)
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
Yüklə 53,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
- Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili məqsədəuyğundur. Ağa/əğə
- Ağu/ağö - «
61 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili Azərbaycan dilində qeydə alınmayan sözlər. Tədqiqatçı birinci qrupa süskün, çig, ganıx//gonix, goğuş, keş, əbo, sürt, üğür, gut, çuğ, geyğulu, səxən//səxtən, kəçü, üçüncü qrupa gərliğaz//garinğaz, gəzğun, dördüncü qrupa qarağaz, küngür, sağat sözlərini daxil etmişdir (22, 69-79). Tat dilindəki türk sözlərinin hərtərəfli araşdırılması təkcə tat dilinin leksik tərkibini öyrənmək üçün deyil, eyni zamanda Azərbaycan dilinin tarixi inkişafı il ə bağlı bir sıra problemlərin aydınlaşdırılması üçün də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, dillər arasındakı əlaqələr ədəbi dil və dia- lekt səviyyələrində baş verir. Tarixən müxtəlif sistemli dillər arasındakı əlaqələr daha çox dialekt səviyyəsində başlanır; ədəbi dil səviyyəsindəki münasibətlər nisbətən sonrakı dövr lərdə formalaşır. Tatların Azərbaycan ərazisində müxtəlif dia lekt mənsubiyyətinə daxil olan coğrafi regionlarda m əs- kunlaşması onların di lində ən qədim türk tayfalarına məxsus leksik alınmaların işl ənməsinə lazımi şərait yaratmışdır. Başqa sözlə desək, Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təşəkkülündə oğuz və qıpçaq tayfa dillərinin təsiri bu və ya başqa dərəcədə tat dilinə keçmiş türk sözlərinin xarakterində də xüsusi izlər buraxmış, alınmaların tarixi -areal izoqloslar şəklində yayılmasına şərait yaratmışdır. Bu baxımdan həmin izoqlosların müəyyənləşdirilməsi bir sıra alınma sözlərin mənbə dildəki ilkin fonetik və semantik formalarını dəqiqliklə bərpa etməyə imkan verir. Tat dilin ə Azərbaycan dilindən keçmiş sözlər mənşə etibarı ilə müxtəlifdir. Azərbaycan dili başqa dillərdən alınmaların mənimsənilməsində tat dili üçün əsas vasitəçi rolunu oynamışdır. Təbiidir ki, Azərbaycan dilindən alınmış, tarixi-linqvistik baxımdan diqq əti cəlb edən bir sıra türk sözlərinin geniş planda nəzərdən keçirilməsi 62 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili məqsədəuyğundur. Ağa/əğə «ağa», «böyük», «başçı» (bütün ləhcə və şivələr də). V.Aslanov bu sözün XVII əsrədək işlək olmasını, sonra arxaikləşməsini qeyd etmişdir (3, 243). R.Məhərrəmova «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında «çıxmaq, qalxmaq, yüksəlmək» mənalarında, eyni mənada XIII-XIV əsrlər ədəbi dilində (Qul Əli, Suli Fəqih), türk dili lüğətlərində qeydə alınmasını, Füzuli rayonu şivələrində təsa düf edilməsini qeyd etmişdır (46, 52). H.Zərinəzadə «ağa» sözünün «ağ-» felindən yaranmasını Səfəvilər dövründən əvvəl və ondan sonra «böyümək, yaşlanmaq», «böyük qardaş», «xanın qardaşı və ya əmisi oğlanları», «el və qəbilə başçısı», «böyük və başçı» və başqa mənalarda fars dilində işlənməsini qeyd etmişdir (58, 135-137). Həmin söz Azərbaycan dilində «ağa» mənasında qalmışdır. Azərbaycan tatlarının dilində «böyük», «ağa» və babaya müraciət forması kimi işləkdir. Ağu/ağö - «zəhər» (Lah., Məl.). Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan tatlarının dilində ağu sözünün «ağ» fonetik variantı da işlənir. Bu söz qədim dövrlərdən türk dillərində işlənməyə başlamışdır (4, 112; 93). Bu söz Orxon-Yenisey abidələrində qeydə alınmışdır. Abidələrdə ağu və ağuluğ yer adlarına rast gəlirik. Eyni zamanda abidələrdə ağuluğ sözü «ağılı, zəhərli» sözü də işlənmişdir. «Uçına bəgdəməgə təgir yəmə ol ok taşın subı yaşıl bolsar, kem özintə tutsar, ağuluğ kurt konuz adartu ımıza - Yenə eyni daşın suyu yaşıl olsa, kim özündə tutsa, zəhərli qurd böcəklər təhlükəli olmaz» (49, 184-185). Ağu sözü Mahmud Kaşğari lüğətində «zəhər» mənasında verilmişdir. Lüğətdə ağu qılmaq «zə hər düzəltmək, ağuluğ «zəhərli, zəhərlənmiş, ağuqmaq «zəhər lənmək» sözləri də yer tutur (77, 24). Faruk Kadri Timurtaşın XV əsrə aid abilər əsasında hazırladığı kitabın lüğət bölümündə ağu sözünün «zəhər» mənasında müxtəlif abidələrdə işlənməsinə dair 63 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili nümunələr verilmişdir. Məsələn: «İçürsə firak ağu (Şeyfı Divanı); ağu itmişdi şerbetini («Husrev ü Şirin»); Nesihet ağudır əvvəl, sonı bal («Vesiyyeti-Nuşiravan»); Ağuluyum bana ağu katdılar (Mevlid. «Vesiletün-necat») (139, 277). Təbii ki, sözün qədim turk sözü olması heç bir şübhə doğurmur. Bu söz həm Azərbaycan klassik ədəbiyyatında, həm də, müasir Azərbaycan dilində işlənir. M.P.Va- qif, Ə.Nəbati və başqa klassiklərimizin dilində ağı formasında təsa düf edilir: Aşiqə vəfalı bir həmdəm gərək, Həmdəmsiz bal yesə, ona ağıdır (M.P.Vaqif); Məni bir məst qıl saqi, aman, ey gözlərin yağı, Şərabın yox, gətir ağı, Qulağın niyə kar olmuş (Ə.Nəbati). Müasir dildə daha çox poeziya nümunələrində ağu sözünə rast gəlinir. Azərbaycan ədəbi dilində arxaikləşərək, fars mənşəli zəhər sözü ilə əvəz olunmuşdur. Müasir türk dillərində, əsasən, ağu (qumuq, qara- çay-balkar, qaraqalpaq, tatar, karay və s.) və ağı/ağu (türkmən, türk (dial.) və s.) fonetik variantlarında işlənməkdədir (128, 67). Bu sözə krım-tatar dilində ağuv, başqırd dilində ağıv şəkillərində təsadüf edilir. Tədqiqatçılar qədim uyğur yazılarındakı ağuk - «zəhərlən mək», qırğız dilindəki u:k - ( formalarına əsaslanaraq, sözün *ağ - «zəhərlənmək» felindən yarandığını ehtimal edirlər (128, 67). Bu da maraqlıdır ki, q ədim və orta əsrlər türk yazılı abi dələrində həmin leksik vahid, tat dilind ə olduğu kimi, daima sonu dodaq saitli şəkilçi ilə - ağu şəklində özünü göstərir. Bunu ən qədim dövrlərdə söz sonundakı -ğ şəkilçisinin düşməsi ilə izah etmək mümkündür: ağığ > ağu. Sifət düzəldən -ığ şəkilçisinin tərkibindəki «ğ» samitinin düşməsi ilə sözün son hecasının dodaq lanan variantda işlənməsi qədim və orta əsr yazılı abidələrindəki aru ( ( Yüklə 53,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|