Generallari

 
119
ki, 1914-18-ci illərin dünya müharibəsində iştirak edən üç min azərbaycanlı içərisindən çıxmış 
ilk hərbi təyyarəçi Fərrux Qayıbov idi. Doğrudan da Fərruxun hərbi işə marağı olmasaydı, o, 
1910-cu ildə Tiflis kadet korpusunu on iki balla (o vaxt bu rəqəm  əla qiymət sayılırmış, 
Ə.Şıxlinski özü də həmin korpusu on iki balla bitirib - Ş.N.) qurtardıqdan sonra könüllü olaraq, 
Peterburqdakı üçillik Mixaylovsk topçuluq məktəbinə getməzdi. 
Zülfüqar muəllimdə olan sənədlər göstərir ki, Fərrux üç illik Mixaylovsk topçuluq 
məktəbində iti zehninə, gözlə dəqiq ölçmə qabiliyyətinə, xüsusilə topdan bacarıqla atəş açdığına 
görə birinci dərəcəli mükafat almışdır. Həmin mükafat İsveçrənin “Pavel-Bure” firmasında 
hazırlanan qızıl saatdır” Saatın üzərində “Yunker Fərrux ağa Qayıbova, 1913-cü il” sözləri 
yazılıb. 
Sinəsi ötən günlərin xatirələrilə dolu olan Zülfuqar Qayıbovun zəngin şəxsi arxivi var. O, 
səliqəylə saxladığı bağlamadan balaca bir gümüş papiros qutusu çıxarır. Papiros qutusu 
dramaturq M.F.Axundova məxsusdur. M.F.Axundovla Fərruxun əmisi Hüseyn Əfəndi Qayıbov 
yaxın dost olublar. 
Əliağa Şıxlinski 1944-cü ildə çap olunmuş “Xatirələrim” kitabında yazır: “Mirzə Hüseyn 
Qayıbov, Mirzə Fətəli Axundovun çox yaxın dostu idi. O, ərəbcə kitab və təzkirələri oxumaqda 
Mirzə Fətəliyə kömək edərdi, çünki ərəbcəni o, Mirzə Fətəlidən daha yaxşı bilirdi”.  
Ərəb və fars dillərində gözəl təhsilə malik olan M.H.Qayıbov bir müddət Tiflisdə ruhani 
idarəsinin müsəlman mədrəsəsində  şəriət müəllimi olmuş, Qori müəllimlər seminariyasında 
Azərbaycan  şöbəsinin açılması üçün M.F.Axundovla birgə  fəaliyyət göstərmişdir. Lakin bu 
təşəbbüs böyük dramaturqun ölümündən bir il sonra həyata keçirilir. Qori müəllimlər 
seminariyasının nəzdində Azərbaycan  şöbəsi açılır. M.Qayıbov 1879-cu ildən həmin 
seminariyada Azərbaycan və Şərq dilləri müəllimi işləyir. O, kasıb tələbələr üçün dövlətdən min 
manat vəsait alır və dolanacağı ağır olan tələbələrdən qırx üç nəfərinə kömək edir. 1881-ci ildə 
Zaqafqaziya müftisi vəzifəsinə seçilərkən Mirzə Hüseyn demişdir: “Mən heç bir vaxt ruhani 
olmamışam və heç bir dini ayin icra etməmişəm və bundan sonra da etməyəcəyəm, lakin mənə 
təklif edilən vəzifəni qəbul edirəm, çünki bu vəzifədə xalqıma daha böyük fayda verə biləcəyimi 
güman edirəm”. 
Müsəlman qızlarının təhsil alması, onların azad edilməsi və çadralarının atılması uğrunda 
mübarizə edən Qayıbov öz yazılarında sübut etmişdir ki, heç bir şəriət qızın və ya qadının təhsil 
almasını qadağan etmir, edə  də bilməz.  Şəriətin qara qanunlarının hökm sürdüyü belə  ağır bir 
vaxtda o, öz həyat yoldaşı Səadət xanıma “Qafqaz qadınlarının xeyriyyə cəmiyyəti”ndə iştirak 
etməyə icazə vermiş, qızları Nigar və Gövhəri Tiflisdə rus dilindəki Nücabə Qızlar İnstitutunda 
oxutmuşdur. Həmin institutu 1889-cu ildə Nigar, 1903-cü ildə isə Gövhər qızıl medalla 
bitirmişdir. 
Ömrünün sonuna kimi müfti vəzifəsində çalışan xeyirxah Mirzə Hüseyn Qayıbov 
yüzlərlə azərbaycanlı gəncin savadlanmasında fəal iştirak edib. 
Böyük Azərbaycan şairi Seyid Əzim Şirvani 1879-cu ildə “siyasi etibarsızlığ”a görə işdən 
çıxarılanda böyük şairin müəllimliyə qaytarmasına şəxsən M.H.Qayıbov kömək etmişdir. Şirvani 
- yaxın dostu və məsləkdaşı Qayıbova həsr etdiyi səksən dörd misralıq qəsidəsində onu ilk dəfə 
məktəb bina edən peyğəmbər adlandırmışdır. 
  
 
İKİNCİ  AZƏRBAYCAN   TƏYYARƏÇİSİ 
 
 
On birinci ordu Azərbaycana gələndən sonra Azərbaycan milli diviziyasının tərkibində 
aviodəstələr təşkil olunmuşdu. Bu aviodəstələrdə azərbaycanlı  gənclərdən də  təyyarəçilər 
hazırlanırdı. Hələ 1918-ci il mayın iyirmi səkkizində Vladimir İliç Lenin göstəriş vermişdi ki, 
Bakının müdafiəsi üçün aviasiya divizionu təşkil olunsun. Respublikada aclıq və dağıntının 
hökm sürdüyü bir vaxtda - 1920-ci il mayın iyirmi dördündə Bakıda hərbi Dəniz Aviasiya 
məktəbi açıldı.  

---

 
120
1923-cü ildə Azərbaycan zəhmətkeşləri milli hərbi hava donanması cəmiyyəti yaratmaq 
təşəbbüsünü irəli sürdülər. Bir çox şəhər və  qəza mərkəzlərində bu cəmiyyətə yardım fondu 
təşkil olundu. Respublikanın müxtəlif idarə  və müəssisələri təyyarə düzəltmək üçün könüllü 
olaraq bu cəmiyyətə pul keçirdilər. Hətta məşhur yazıçı-dramaturq Cəlil Məmmədquluzadə 
yazıçı  və  şairlərdən pul toplayaraq həmin pulla “Molla Nəsrəddin” adlı təyyarə düzəldilməsini 
təklif edirdi. 
1923-cü il avqustun iyirmi səkkizində “Kommunist” qəzetində (№193) Ruhulla Axundov 
“Molla Nəsrəddin aeroplanı” adlı məqaləsində yazırdı: 
“...Mən var qüvvəmlə butün qələm arkadaşlarımı, firqə məsləkdaşlarımı və ümumi əmələ 
və  kəndli yoldaşları  dəvət edirəm ki, Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mədəniyyəti uğrunda can  
çəkişmiş mübarizlərin adını əbədi surətdə qeyd etmək üçün “Molla Nəsrəddin aeroplanı”na ianə 
toplamağa başlasınlar”. Qəzetin çağırışı ilə C.Məmmədquluzadə məvacibinin onda bir hissəsini 
(o vaxtkı pulla iki milyardını) “Molla Nəsrəddin aeroplanı  nəfinə verib, Ağamalıoğlunu, 
Mirbəşir Qasımovu, Salman Mümtazı,  Əli Səbrini ianə verməyə  dəvət edir. Bu təşəbbüsə 
Abdulla  Şaiq,  Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, Süleyman bəy Axundov kimi məşhur Azərbaycan 
ədibləri də qoşulmuşlar.  
Ziyalıların topladığı ianəyə bir təyyarə  də alınır. Amma adını “Molla Nəsrəddin” 
qoymurlar. 
1924 - 1926-cı illərdə ilk dəfə olaraq Bakı - Tiflis, Bakı - Pyatiqorsk, Bakı-Yevlax hava 
marşrutları açılır. Belə bir vaxtda “M-52” və “M-92” təyyarələri respublika səmasında cövlan 
edirdi. 
Bu hava gəmisini idarə edənlərdən biri də ikinci Azərbaycan təyyarəçisi Teymur 
Mustafayev olmuşdur. 
Teymur 1896-cı ildə Bakıda dülgər ailəsində anadan olub. On dörd yaşlı Teymur peşə 
məktəbini bitirdikdən sonra 1920-ci il mayın 24-də açılan Bakı  hərbi dəniz təyyarəçilik 
məktəbinə daxil olur. 1922-ci ildə  həmin məktəbi  əla qiymətlərlə bitirən T.Mustafayev hərbi-
dəniz təyyarəçisi rütbəsi alır. O, birinci Azərbaycan diviziyasının aviodivizionunda Xəzər 
dənizində neft yataqlarının kəşfi sahəsində  təyyarəçi-instruktor kimi xidmət edir. Əlaçı pilot 
Teymur 1922-ci il noyabrın on dördündə Azərbaycan SSR Mərkəzi  İcraiyyə Komitəsinin yüz 
səksən nömrəli əmri ilə respublikanın Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif olunur. 
Həmin il aprelin iyirmisində Respublika Hərbi-Dəniz Komissarlığının yüz otuz iki 
nömrəli  əmrilə Teymur uçuşda qazandığı müvəffəqiyyətlərə görə üstü yazılı  qızıl saatla 
mükafatlandırılır. 
Təyyarəçi Teymur Mustafayev 1924-cü ildə   Xəzərin   üstü   ilə beş yüz-altı yüz metr 
məsafədən uçarkən dəniz səthinin bir  sahəsində yağlı neft ləkələri müşahidə edir. O, bu barədə 
neft təsərrüfatı nazirliyinə  məlumat verir. Həmin illərdə respublikamızda hərbi xidmətdə olan, 
sonralar Sovet İttifaqı marşalı, Sovet İttifaqı  Qəhrəmanı Stepan Akimoviç Krasovski yazır ki, 
Xəzərdə ilk dəfə neftin olmasını azərbacanlı təyyarəçi Teymur Mustafayev kəşf etmişdir desək, 
yanılmarıq. 
“Hünər” verilişində ilk azərbaycanlı təyyarəçi Fərrux ağa Qayıbovun hərbi fəaliyyətindən 
və 1916-cı ildə  Qərb cəbhəsində dörd alman təyyarəsinə qarşı vuruşaraq qeyri-adi bir 
qəhrəmanlıqla həlak olmasından söhbət açmışdıq. Verilişdən bir neçə gün sonra redaksiyamıza 
bir ağsaqqal gəldi. İsrafil Mustafayev dedi ki, mənim qardaşım Teymur Mustafayev də təyyarəçi 
olub. Lakin 1926-cı ildən adı heç yerdə  çəkilmir, onun haqqında heç bir azərbaycanlı  gəncin 
məlumatı yoxdur. 
İsrafil müəllim qardaşı Teymura məxsus müxtəlif sənəd və şəkillər də gətirmişdi. Onların 
arasında bir şəkil diqqətimizi xüsusilə cəlb etdi. Biz bu şəkli Əliheydər Qarayevdən və komissar 
Heydər Vəzirovdan danışanda dönə-dönə verilişlərimizdə göstərmişdik. Bu on dörd nəfərin 
təsvir olunduğu  şəkildən indiyədək üç şəxsi tanıyırdıq. Məlum oldu ki, arxa cərgədə soldan 
üçüncü-təyyarəçi Teymur Rəsul oğlu Mustafayevdir. Şəkil 1922- ci ildə çəkilib. 
İyirminci illərin sonunda ölkəmizdə ilk siyasi proseslərdən birinə başlandı, Gizli antisovet 
təşkilat olan “prom-partiya” (sənaye partiya) ittiham edilirdi. Guya bu təşkilat burjua-texniki 

---