boyinsha (a`9u`g`)
A.A.Yaroshevskiy
boyinsha a`9wu`
Kislorod
49,13
46,50
Kremniy
26,00
25,70
Alyuminiy
7,45
7,65
Temir
4,20
6,24
Kal`tsiy
3,25
5,79
Natriy
2,40
1,81
Kaliy
2,35
1,34
Magniy
2,35
3,23
Titan
0,61
0,52
Uglerod
0,35
0,46
Vodorod
1,00
0.16
Ilimpazlardin songi magliumatlarina karaganda, Jer kabigi tiykarinan h elementten ibarat bolip,
olardin mugdari 99,03 % kuraydi. Baska barlik ximiyalik elementlerdin mugdari 0,97% kuraydi.
Jer kabiginin h0O` ten aslami kislorod, kremniy, xam alyuminiy (q element) elementlerine tuura
keledi. Eger biz Jer kabiginin ortasha ximiyalik kuramin xam uliuma jerdin ortasha ximiyalik
kurami menen salistirsak kop ozgesheliklerdi ushiratamiz. Jerdin sirtki kabiginda jenil
elementlerdin mugdari kop bolsa tomen karay auir elementlerdin mugdarinin kobeyip atirganin
koremiz.
Uliuma jerde en kop tarkalgan ximiyalik elementler tablitsasiU`
Elementler
A.E Fersman boyinsha
B.Meyson boyinsha
Kislorod
27,71
29,50
Temir
39,76
34,60
Kremniy
14,53
15,20
Magniy
8,69
12,70
Kukirt
0,64
1,93
Nikel`
3,46
2,39
Kal`tsiy
2,32
1,13
Alyuminiy
1,79
1,09
Baskalar
1,10
1,49
Jer Quyash sistemasinin denesi sol sebebli, atmosfera, gidrosfera, jer kabati xam jerdin sirtki kabati
meteoritlerdin kuramin izertleulerge karaganda apiuayi (pervichnoe veshestvo) zattan kuralip, ol
juda uzak xam kiyin protsessler tasirinde payda bolgan. Bul kaliplesiu protsessi (differentsatsiya)
elede dauam etip atir, yagniy zatlardin bir-birine otiu stadiyalari jer silkiniu, vulkanizm x.t.b
xareketler turinde jer kabatinin strukturasina oz tasirin tiygizip atir. Usinday differentsatsiya
jagdayinda tez eriushi elementler jer katlamin (kabatin) al gaz tarizli komponentler atmosferani xam
gidrosferani payda etken.
Jerdin rauajlaniu stadiyasinin basindi atmosfera azot xam metanga bay bolip jerde osimlik
dun`yasinin kelip shigiuinan ol kislorodka bayiy basladi.
Jer katlaminda elementlerdin tarkaliuina baylanisli siyrek yamasa shashilip jaylasiushi elementler
xam bir jerge jiynalgan elemenler sol elementke bay kanlerdi payda etedi.
Jer kabatindagi belgili elementler sap taza turinde de ushirasadi. Olarga altin, platina, gumis, mis,
kukirt, uglerod (grafit yamasa almaz turinde) x.t.b. Bunday elementlerdi sap taz yamasa tabiygiy
dep ataymiz.
Jer katlamindagi kopshilik elementler ximiyalik birikpelerdi kuraydi. Barlik sap taza elementler
xam bir turdegi tabiygiy ximiyalik birikpeler elementleri ozine tan atama minerallar dep ataladi.
Minerallar ximiyalik elementtin tabiygiy yamasa ximiyalik birikpe turi bolip, olar ozine tan
kurilisina, fizikalik kasiyetine iye.Olar jer kalamindagi xam jer betindegi bolip atirgan fizika-
ximiyalik protsessler natijesinde payda boladi. Xazirgi uakitta minerallardin g`000 nan aslam turi
belgili. Olar katti, suyik (suu, sinap) xam gaz xalinda (metan, kukurtli vodorod) turinde boladi.
Minerallardi izertleytugin ilim mineralogiya bolip, ol minerallardin ximiyalik kurilisin, strukturasin,
fizikalik kasiyetlerin xam payda boliu jagdaylarin izertleydi. Kristallografiya ilimi bolsa sol
minerallardin kristallik formasin, reshetkasin, skeletin izertleydi. Jerdi kuraushi katti minerallarga
kristalli xam amorfli auxallar tan boladi. Mineraldi kuraushi kristallar denesindegi ionlardin
jaylasiuina, strukturasina karap kristallik (anizotropli) xam amorfli (izotropli) payda boliu
kasiyeleri payda boladi. Kristallardin formalari ush, tort, alti kirli, prizma, piramida xam kubka,
oktaedrga uksas bolip, olardin sirtki turine (formasina) karap minerallardi aniklauga boladi.
Jer katlamindagi minerallar di anik atamalari olardin ximiyalik
LEKTsIYa 4
MINERALLAR HAKKINDA TU`SINIK. MINERALARDIN` FIZIKALIQ QA`SIYETLERI
REJE:
1. Minerallar haqqinda tu`sinik
2. Mineraldin` fizikaliq qa`siyetleri
3. Mineraldin` payda boliw jag`daylari
Mineral-dep ximiyaliq elementlerdin` tabig`iy yamasa ximiyaliq birikpeler turindegi deneni
aytamiz. Ol ozine ta`n qurlisina ha`m fizikaliq qa`siyetlerine iye boladi.
Taw jinisi dep- bir yamasa birneshe mineraldan payda bolg`an ta`biyg`iy deneni aytamiz.
Minerallar ta`biyg`iy ta`rinde (altin, platina, gumis, mis, uglerod, grafit ha`m almas h.t.b.)
ximiyaliq birikpeler tu`rinde ushirasadi. Minerallar jer qatlamindag`i ha`m jer betindegi bolip
atirg`an fizika ximiyaliq protsessler na`tiyjesinde payda bolg`an. Ha`zirgi waqitta minerallardi-
2000 nan aslam tu`ri aniqlang`an. Olar qatti, suyiq ha`m gaz halinda ushirasadi. Minerallardi
izertleytin ilimdi minerologiya deymiz.