2. Atmosfera-jerdin sirtindagi birinshi kabat, onin kalinligi jokariga karay 500-200 km. Ol xar
qiyli gaz xam suu puularinan payda boladi.
3. Litosfera-bul jerdin katti tau jinislarinan payda bolgan katlam, ol ozin kuraushi jinislardin
fizikalik xa ximiyalik kasiyetine baylanisli bir neshe katlamga bolinedi;
a) ishki katlam-jerdin ishki kurami, ol ush bolimnen turadiU`
1.Jer kabati S8, Al.
2. Jer mantiyasi S8, Mg
3. Jer yadrosi
b) Jer kabatinin sirtki katlamiU`
1. Shogindi jinislar katlami
2. Granitten kuralgan katlam
3.Bazal`ttan kuralgan katlam
Bazal`ttan kuralgan katlamnan keyin Maxorovich bolimi jaylaskan.
Jerdin sirtki qatlami 70-80 km, jer mantiyasi 80-2900 km, jer yadrosi 2900-6378 km.
Astronomiyalik baklaular, kosmostan xam Jerdin ustinde jurgizilgen olshemler bizin
planetamizdin formasin, razmerin, massasin, gravitatsialik xam magnit maydanlarin, jer astinan
shigip atirgan issilik agiminin olshemlerin xam bir katar jerdin bir fizikalik kasiyetlerin aniklauga
mumkinshilik berdi. Jerdin orasha radiusi 6371 km, ekvatorial radius 6378,86 km, al polyar -
6356,78 km kuraydi. Jer geoid formasina iye.
Jerdin massasi 5,976 x 10
21
g, yagniy 5,986 x 10
9
trln.t. Jerdin kolemi 1,083 x 10
28
sm
3
.
Jerdin kolemin xam massasin bilip otirip onin ortasha tigizligin aniklauga boladi. Ol 5,52 g/sm
q
ten,
yagniy suudin tigizliginan 5,52 ese kop. Jer kabiginin granit katlaminin ortasha tigizligi shama
menen 2,7 g/sm
3
, bazal`t katlaminiki - 2,9 g/sm
3
mantiyanin jokari boliminin tigizligi 1,1 g/sm
q
ekenin esapka alsak, jerdin tomengi kabatlarinda Jerdin ortasha tigizliginan bir neshe ese jokari
tigizliktagi tau jinislari ushirasitugini belgili boladi.
Tomenge taman tigizliktin artip bariuina sebep jokarida jaylaskan jinislardin auirligi xam
basim mugdarinin asip bariui bolip tabiladi. Terenlegen sayin basim tomendegishe artip baradi.
Terenlik (km. de)
100
200
2900
5000
6370
Basim (atm.)
31 000
246 000
1 370 000
1 120 000
1 510 000
Jerdin duzilisinde katnaskan tau jinislari ush turli jagdayda - katti, suyik, xam gaz tarizli boladi.
Olar belgili tartip penen jaylaskan. Jerdin sirti tegis emes, tegissizlik amplitudasi g`0 km (a`9hw0
m) ge jetedi. Gimalay taularinin biyikligi hhn`h m. Tinish okeaninin maksimal terenligi a`a`0g`g` m
(Marian oyligi).
Jerdin issiligi
Jerdin issilik kasiyeti onin Quyash sistemasindagi ornina xam ishki kushlerge baylanisli.
Jerdin issilik energiyasinin uliuma eki deregi bar
1. Jerdin ishki kabatlarindagi radioaktiv elementlerdin idirau protsessindegi energiya,
kosimsha jer yadrosinin xam vulkan energiyasi.
2. Sirtki Quyash energiyasi. Jerdin xaua, suw xam jer katlamindagi temperatura -issilik
kobinese Quyash energiyasina baylanisli. Bul energiya jer betinin rel`efine xam onin formasina
(geoid) karap jer betinde xar turli bolip keledi. Jerdin biyik- pas, tegis- oy bolganligi janede Quyash
sistemasinda kozgalisina karap Quyash nurlari jer betin bir tegis kizdirmaydi. Misali. Teniz
kaddinen 100 metrge koterilgen sayin temperatura 0,5 S kemedi.
Jerde issilikti kabil etiude osimlikler dun`si xaua agimi xam suu agimlari ulkenorin iyeledi.
Jerge Quyashtan 1 sekundta 1,8. 10 . 24 erg issilik kelip olardan 45 protsenti kosmoslik kenislikke
shagilisadi. Jerdin sirtki kabatinda issilik birdey bolmaydi (Antarktidada -60 C, al Afrikada +50 C,
al onin ishki katlamlarinda turakli fazalar boladi ( Moskvada 20 m terenlikte + 4,2 S, al Parijda 28
m + 11,8 S x.t.b.).
Jer kabatinin temperaturasi turakli bolgan terenlikten jer orayina karay vertikal` tusken issilik
korsetkishinin 1 S ka osiui geotermikalik baskish dep ataladi. Jerdin geotermikalik baskishi 5-150
m araliginda boladi, al uliuma ortasha geotermikalik terenlik 33 m ge ten. Yagniy jer orayina karay
xar 33 m-den + 1 S kosilip baradi. Jer katlamindagi 100 m terenliktegi (+ 3,3 S ) issilik mugdari
geotermikalik gradient dep ataladi. Jer yadrosinin issilik mugdari +3000+5000 S koleminde boladi.
Jerdin issiligi Quyash radiatsiyasinan xam planetamiz ishinde payda boladi. Jerdin sirtki kabatinin
issiligi Quyashka baylanisli. Quyashtan kelgen issilik Jerdin juze bolimin kizdiradi xam onin ishki
bolimine de birkansha sinip baradi. Jer juzesinindegi issilik jetip jetip bargan zonanin tomengi
boliminde temperatura keshe-kunduz dauaminda emes, al xatteki jil dauaminda ozgermeydi. Bul
siziktan tomen tusken sayin temperatura koterile baslaydi. Temperatura a`
0
S koteriliui ushin kerek
bolgan aralik geotermiyalik baskish delinedi. Jer juzeden a`00 m terenlikke tuskende
temperaturanin malim mugdarga koteriliui bolsa geotermiyalik gradient dep ataladi. Xar qq m
terenlegen sayin temperatura a`
0
S koteriledi dep kabil kilingan bolsada bul barlik jerge birdey emes.
Ilimpazlar bunday magliumatlarga tiykarlanip Jerdin ishki boliminde temperatura tomendegishe
ozgeredi degen pikirge keldiU`
Terenlik (km esabinan)
g`0
a`00
o`00
u`qw0
Temperatura (
0
S esabinan)
u`00
a`n`00
a`h00
g`000-o`000
Jerdin auirlik kushi
Jerdin auirlik kushi onin formasina, razmerine baylanisls bolip, jer betinde xar kiyli darejede
baykaladi. Onin xar kiyliligi jerdi duziushi tau jinislarinin kuramina tikkeley baylanisli. MisaliU`
polyarli oblst`larda jjerdin auirlik kushi korsetkishi jokari bolip (osiushi anomaliya) al ekvatorda
kemiushi bolip keledi (kemiushi anomaliya).