Görkəmli dilçi alim, ədib professor

73 
 
konuda 19. asrın sonlarından itibaren tartışmaların olduğunu biliyoruz. Çobanzade 
de bir dilci olarak konuy yaklaşmış, fakat işin içine ideoloji girince mesele başka 
taraflara kaymıştır. Bu tartışmalar Türkiye`de de olmuştur.  
Bekir  Çobanzade  eserinde  dil  meselesi  üzerinde  de  durmaktadır.  Osmanlı 
Türkçesine ve dilde  sadeleşmeye, ortak bir Türkçeye karşı olduğunu hemen belli 
ederek,  bu  hususta  çalışanları  da  itham  etmekten  geri  durmaz.  Azerbaycan 
Türkçesinin  müstakil  bir  dil  olduğu  hususunu  dile  getiren  Çobanzade,  Osmanlı 
aydınlarından  bahsederken  onları  “yerli  Türk  burjuvaları”  olarak  nitelendirir. 
Azerbaycan’da  yayınlanan  “Füyûzât”  ve  “Şelâle”  dergilerinin  dil  anlayışını  da 
şöyle  ifade  ediyor:  “Füyûzât  ve  Şelâle’nin  dil  meselesinde  tuttukları  yol 
Osmanlıcılıktan  başka  bir  şey  değildi”  (1,  s.  15).  Yine  ortak  Türkçe  ve  dilde 
sadeleşmenin,  usûl-i  cedîd  okullarının  ve  “Tercüman”  gazetesinin  kurucusu  olan 
Gaspıralı  İsmail’i  de  “pantürkistlerin  o  vakitki  atası”  (1,  s.  15)  diye  nitelendiren 
Çobanzade,  Hüseyinzade  Ali  Turanları  pantürkist  ve  burjuvazi  olarak 
nitelemektedir.  Oysa  ortak  bir  Türkçe  bütün  Türk  dünyasını  kültürel  anlamda 
birleştirebilecek  en  mühim  faktörlerden  başında  gelir.  Yine  Çobanzade`nin  karşı 
çıktığı,  yetersiz  gördüğü  Arap  harfleri  de  bunda  mühim  rol  oynamaktaydı  fakat 
Sovyet ideolojisi buna karşı olduğundan Çobanzade de ister istemez bu ideolojiye 
uygun görüşler ortaya koymuştur.  
Selim  Refik  Çobanzade’nin  bu  görüşlerine  cevap  verirken,  en  çok  bu 
hususa  dikkat  ettiğini  ve  kendisine  cevap  yazmaya  sevk  eden  sebebin  de  dil 
meselesi olduğunu belirtir  (2, s. 14). Selim Refik, Çobanzade’nin  Azeri Türkçesi 
hakkındaki görüşlerini: 
“1.  Lisanlar birbirlerine  tesir  edebilir, bir lisandan diğerine bir çok kelime 
ve kaideler geçmesinde hiçbir mahzur yoktur. 
2.  Yakında  milletler  tek  bir  lisanla  konuşacaklar,  muhtelif  lisanlar 
istimalden kalkacaktır. 
3. Umumi Türk dili zenginlerin uydurmasıdır. 
4. Azerbaycan dili müstakil bir dildir. 
5. Bu dil miladî II. asırda mevcuttu.” 
şeklinde özetledikten sonra: 
“Yakında  milletlerin  tek  bir  lisanla  konuşacakları  ancak  sizin  hayalinizin 
yarattığı  cennet  mahsulü”  olabileceğini,  umumi  Türk  dili  “zenginlerin  uydurması 
değil bir ülkünün konuşan dilidir.”  diye  mukabele  eder. Yine  Türkçenin  muhtelif 
şivelerinin  ayrı  ayrı  dil  olarak  nitelendirilmesinin  yanlış  olduğunu  haliyle 
Azerbaycan  Türkçesini  de  müstakil  bir  dil  olarak  kabul  etmenin  yanlışlığını 
vurgular.  Azerbaycan Türkçesinin  miladî  ikinci asırda  mevcut olması  fikrinin hoş 
fakat  mesnetsiz olduğunu söyleyen Selim  Refik, öyleyse  bu dilin niçin on asırlık 
bir  edebiyatının  olmadığını  belirttikten  sonra  aynı  dilin  lehçelerini  müstakil  birer 
dil olarak görmenin ve onları ayırmanın ideolojik bir yaklaşım ve olduğunu belirtir 
(2, s. 16-18).  Malum olduğu üzere Türk lehçelerini ayrı bir dil olarak görmek ve 
öyle değerlendirmek Sovyet ideolojisinin izlediği bir yoldu. 

---

74 
 
Selim  Refik,  Çobanzade’nin  eserinin  baştan  sona  ideolojik  maksatlı  ve 
eksik  bilgilerle  yazıldığını  yazdığı  cevabında  sıkça  vurgular.  Çobanzade’nin 
Azerbaycan  edebiyatında  19.  asırda  kadın  şair  olarak  sadece  Natevan’ı  gösterip, 
Âşık Peri, Ağa Bacı, Şahnigâha Rencur gibi şairlerin ismini bile anmadığını yazar. 
Çobanzade’nin bahsettiği 20. yüzyıldaki kadın şairlerin henüz edebî şahsiyetlerinin 
teşekkül  etmediğini  söyleyen  Selim  Refik,  Almaz  Yıldırım’dan  da  kadın  şair 
olarak  bahsedilmesini  garip  bulur  ve  “Boğulmayan  Bir  Ses  müellifi  kadın  değil 
erkektir.  Bu  ne  gaflet?”  der. Selim  Refik  çalışmasının  sonunda  20  madde  halinde 
eser hakkındaki umumi değerlendirmesini şöyle yapar: 
“Hülasa: 
1. Eseriniz ciddî, ilmî ve bîtaraf olarak yazılmamıştır. 
2. Azerî Türklerinin Azerbaycan'a tamamiyle göçebe olarak geldikleri fikri 
mübalağalıdır. 
3.  Azerî  edebiyatının  başlangıcı  hakkında  gösterdiğiniz  tarih  ve  rakam 
kamilen yanlıştır. 
4.  Azerî  edebiyatının  19.  asrın  ortalarına  kadar  şekil  ve  münderecat 
itibariyle  "Acem  bozması  gibi  inkişaf  etmesi"  hakkındaki  iddianız  doğru  değildir 
ve uydurmadır. 
5.  Azerbaycanlı  şairlerin  "Osmanlı  şairleri  defterine  kaydetmek"  cereyanı 
asılsızdır. Esasen buna lüzum da yoktur. 
6. Feodalizm rejimi Azerbaycan'da 19. asrın sonlarına kadar en müthiş bir 
şekilde devam etmiştir fikrinde mübalağa vardır. 
7.  Pantürkizm,  Nasyonalizm,  Osmanlıcılık  gibi  fikirlerin  mahiyet  ve 
manaları ve aralarındaki fark tarafımızdan anlaşılmamıştır. 
8.  Eserinizde  manevi  kudreti  asla  takdir  etmemiş  ve  buna  ehemmiyet 
vermemişsiniz. 
9.  Alfabe  meselesini  halletmek  için  kullandığınız  görüş  tarzı  ve 
hattıhareketiniz realiteye uygun değildir. 
10. İmla meselesinde de aynı şekilde hareket etmişsiniz. 
11. Tetkikinizde zaman ve muhiti nazar-ı itibare almamışsınız. 
12. Müstakil Azerbaycan dili olduğunu iddia eden satırlarınız ilmî ve tarihî 
hakikatlerden tamamıyla uzaktır. 
13.  Abdülhamid  siyasetine  ve  Mehmet  Ali  Şah  rejimine  düşman  olmak 
doğru ve ileri bir harekettir. Burada tenkidî icap ettiren bir sebep yoktur. 
14.  Pasifizm  ve  sulhperverlik  sebeplerini  izah  eden  satırlarınız  sahih 
sayılamaz. Dr. Hüseyinzade'nin bu husustaki fikirlerinde tenkide muhtaç bir cihet 
yoktur.  O  cümlelerde  daha  ziyade  insanî  olan  bir  düşüncenin  samimî  ifadesi 
hâkimdir. 
15.  Eserinizin  edebiyata  taalluk  eden  diğer  kısımları  da  umumiyetle  sathî, 
eksik ve basittir. 
16. Azerî edebiyatında her ne şekilde olursa olsun sembolizmden bahsetmek 
abestir. 

---