Görkəmli dilçi alim, ədib professor

75 
 
17.  Azerî  edebiyatının  eski  devrinde  Natevan'dan  başka  kadın  şairler  de 
vardır. 
18. Elmas Yıldırım Azerbaycan'ın erkek şairlerindendir. 
19. Eserinizde bir çok isim ve sözler yanlış yazılmıştır. 
20. Ehliyetsizliğin timsali olan  ve  gizli bir  maksat  taşıyan  bu esere  "Azerî 
Edebiyatının  Yeni  Devri"  yerine  "Çobanzade'nin  Zımnî  Müdafaanamesi"  ismi 
verilseydi daha münasip olurdu" (2, s. 21-23). 
3. Sonuç: 
Yukarıdan itibaren kısmen özetleyerek göstermeye çalıştığımız üzere Selim 
Refik  Çobanzade'yi  oldukça  sert,  acımasız  bir  şekilde  tenkit  etmektedir.Burada 
Selim  Refik'in  de  bu  eleştirileri  yaparken  milliyetçi  bir  tavırla  ve  oldukça  hissi 
davrandığını da belirmeden geçemeyeceğiz.Bunu anlayışla karşılamakta fayda var. 
Zira  vatanı  işgal  edilmiş,  vatanından  uzakta  kalmış  ve  milli  manevi  değerlerine 
yasak konulmuş, bu değerleri acımasızca imha edilmiş birisidir Selim Refik. Bekir 
Çobanzade’nin çalışması  yazımızın başında  da  bahsettiğimiz  gibi,  1930’lu  yıllara 
doğru  üzerinde  oluşan  baskıyı  bir  nebze  hafifletmek  için  yazıldığı  açıktır.  Zira 
Çobanzade’nin burada  yazdıklarıyla daha önceki (bilhassa  Sovyet öncesi) eserleri 
arasında  çok  büyük  farklar  olduğu  görülmektedir.  Çobanzade  hiç  şüphesiz  ki 
Marksist  ideolojiye  tamamıyla  râm  olmuş  biri  de  değildi.  Hayat  ve  maişet 
kaygısının onu bu yola ittiğini daha sonra yaşadıklarından görüyoruz. Zaten, 1937 
yılında da ideolojiye ters düştüğü için tutuklanıp götürülen Çobanzade’nin akıbeti 
de  uzunca  zaman  meçhul  kalmıştır.  Selim  Refik’in  de  1939  yılında  öldürülen 
Çobanzade’nin  akıbetinden  haberi  olmadığı  muhakkaktır.  Haberi  olsaydı 
Çobanzade’nin eserine, ilmî tarafı olmakla birlikte oldukça sert ve hissi bir tenkidî 
cevap  yazar  mıydı  diye  düşünüyorum  ve  kendime  soruyorum  da  duygularım 
“hayır” diyor. 
 
KAYNAKLAR 
1.  Bekir  Çobanzade,  “Azeri  Edebiyatının  Yeni  Devri  –  Nationalismden 
İnternationalisme”, bakü, 1930, 65 s.  
2.  Selim  Refik  (Refi’oğlu),  “Profesör  Dr.  Çobanzade’ye  Cevap”,  İstanbul, 
Burhanettin Matbaası, 1939, 23 s. 
3.  Kenan  Acar,  Kırımlı  Bekir  Sıdkı  Çobanzade  (Dilciliği  ve  Edebiyat 
Araştırmacılığı), Türk Dil Kurumu Yayınları: 791, Ankara, 2001, xvı+518 s.  
4.  Memmed  Adilov,  Önsöz,  “Bekir  Çobanzade  –  Seçilmiş  Eserleri  I”,  Bakü, 
2007, s. 4-14. 
 
 

---

76 
 
 
 
TÜRKOLOGİYANIN AKTUAL MƏSƏLƏLƏRİ 
 
 
 
Əzizxan Tanrıverdi

 
 
“DƏDƏ QORQUD KİTABI”NDA DAĞ ADLARI 
 
Qədim  türk  mənbələrində  dağ  sözünün  fonetik  tərkibi  belədir:  Orxon-
Yenisey  abidələrində:  tağ  (Tüngər  tağda  təkip  tokıdım);  M.Kaşğarinin  «Divanü 
lüğat-it-türk»  əsərində:  tağ  (tağ  özi=dağ  vadisi);  «Dədə  Qorqud  kitabı»nda:  tağ 
(Qarşu yatan qara tağıŋı aşmağa gəlmişəm)… 
Problemə  tarixi-linqvistik  müstəvidə  yanaşma  göstərir  ki,  «ta»  derivatı 
qədim türk dilindəki tenqri//taŋrı (göy-səma, allah…), tağ (dağ, yerin hündür, dik, 
yamaclı və zirvəli hissəsi), eyni zamanda çin və koreya dillərindəki tanqun (rəhbər, 
şaman, allah…), tan-ta (torpaq, ağac…) sözlərini eyni semantik şaxədə birləşdirir. 
Bəzi izahlara diqqət yetirək: R.Konçseviç qədim Koreya mifi Tanqun barədə geniş 
məlumat  verir.  Konkret  desək,  əfsanəvi  Tanqunun  b.e.ə.  2333-cü  ildə  anadan 
olmasını, hər il oktyabrın 3-də Cənubi Koreyada Tanqunun doğum gününün milli 
bayram  kimi  qeyd  edilməsini,  Tanqunun  Koreya  toponimikasındakı  mövqeyini, 
həmin mifin fraqmentlərinin XIII-XV əsr yazılı abidələrində saxlanılmasını göstə-
rir.  Eyni  zamanda  Tanqun  barədə  bir  sıra  alimlərin  fikirlərini  təqdim  edir:  Çxe 
Namson,  Li  Qankin…  (Tanqun  «tanqul»  kimi  səslənir,  rəhbər,  şaman  mənasın-
dadır); Siratari Kurakiti, Yan Cudo (tanqun – monqol dilindəki göy, allah anlamlı 
tanrı ilə bağlıdır); Li Cir (tan-ta hissəciyi qədim Koreya dilinə məxsus olub, torpaq, 
ağac  mənasındadır);
†
  F.Cəlilov  «Tar»  teoniminin  xarakterik  xüsusiyyətlərindən 
bəhs  edərkən  onun  «ölüb-dirilmə»  inanışı  ilə  bağlı  tar(la),  dar(ı),  dir(i),  tor(un), 
tör(ə-törəmək)  və  s.  sözlərdə  mühafizə  olunduğunu  göstərir;
‡
  M.Seyidovun 
fikrincə,  «tos»,  ümumiyyətlə,  nəsnənin  başlanğıcı  kimi  anlaşılırmış;
§
  R.Əlizadə 
«tos»la  bağlı  daha  dolğun  izah  verir:  «…etiqad  hədəfinə  çevrilmiş  tos-taunun-
dağın  kosmoqonik  başlanğıc  olaraq  Oğuz  cəmiyyətində  də  qəbul  edildiyini 
                                                           

Tanrıverdi  Əzizxan  -  Azərbaycan  Dövlət  Pedaqoji  Universitetinin  professoru,  filologiya 
üzrə elmlər doktoru. 
†
 А.Р.Концевич. Древнетюркский миф о Тангуне и его ономастики. В кн.: Этническая 
ономастика. Москва, 1984, с.173-190. 
‡
Ф.Ъялилов. Азярбайъан дилинин морфонолоэийасы. Бакы, 1988, с.93. 
§
М.Сейидов. Азярбайъан халгынын сойкюкцнц дцшцняркян. Бакы, 1989, с.253. 

---

77 
 
düşünmək  mümkündür»;
**
  F.Bayat  mənbələrə  istinadən  yazır:  «Tanrı  sözünü  hun 
sözü  «çenli»  ilə,  əski  türk  sözü  «tonq»  (dan)  ilə  paralel  öyrənənlər  də  var.  Çox 
qədim  zamanlarda  bu  leksik  vahiddə  yer  və  göy  anlamları  da  cəmləşmişdi. 
Kaşqarlı  dövründə  isə  böyük  olan  hər  şeyə  müsəlman  olmayan  türklər  tenri 
deyirmişlər  (məs.  dağa,  ağaca  və  s.).
††
  Tərkibində  «ta»  hissəciyinin  derivatları 
müşahidə  olunan  və  leksik-semantik  tutumunda  böyüklük,  yer-məkan  anlamını 
yaşadan leksemlərin əhatə dairəsi çox genişdir: tau-tağ-dağ, təpə, tala, taluy-dəniz, 
dərə,  dəyə,  dör  (otağın  yuxarı  başı)…  Maraqlıdır  ki,  yunan  mənşəli  «toponim» 
termininin  ilk  hissəsi  də  (topos-to)  «yer»  mənasını  ifadə  edir.  Yeri  gəlmişkən, 
müqayisə  və  qarşılaşdırmalar  bir  sıra  qrammatik  şəkilçilərin  yer-məkan  anlamlı 
«ta»  morfemi  əsasında  yarandığını  ehtimal  etməyə  imkan  verir:  ismin  yerlik  hal 
şəkilçisi -da, -də (arxetipi -ta), çıxışlıq hal şəkilçisi -dan, -dən (arxetipi -ta, -da, -dan, -
dın, -din, -tın). Bu sistemə müasir uyğur dilində -ta, -tə formasında işlənən yerlik hal 
şəkilçisini  də  daxil  etmək  olar.  Deməli,  bu  şəkilçilərin  hər  biri  fonetik  tərkib  və 
funksiya baxımından yer-məkan anlamlı «ta» morfemi ilə birbaşa bağlanır.
‡‡
 
Yuxarıdakı  qeydlər  «Kitab»da  intensivliyi  ilə  fərqlənən  «tağ»  (dağ) 
sözünün,  eyni  zamanda  dağ  adlarının    leksik-semantik  yükünü  dəqiqləşdirməyə 
müəyyən qədər kömək edə bilər. 
«Kitab»da  müşahidə  olunan  dağ  adlarının  ümumi  mənzərəsini  belə 
səciyyələndirmək  olar:  Oğuz  cəmiyyətinin  coğrafi  koordinatlarını  əks  etdirir 
(Ağlağan,  Qara  tağ…);  türk  poetik  təfəkküründən  süzülüb  gələn  ən  nadir  incilər 
kimi  görünür (Qazlıq tağ, Ağlağan, Günortac…); mətnlərdə həlledici fiqurlardan 
biri  kimi,  daha  dəqiqi,  bir  obraz  kimi  çıxış  edir  ki,  bu  da  mətnin  poetik  siqlətini 
qüvvətləndirir (Qazlıq tağ, Qara tağ…); bu adların bir qismində simvollaşmış dağ 
kultu daşlaşmış vəziyyətdədir (Qazlıq tağ, Gögcə tağ…); bəziləri real təbiət hadisə-
lərini əks etdirən metaforikləşmiş adlardır (Ağlagan); bir qismi müasir Azərbaycan 
toponimikasında eynilə mühafizə olunur (Qaracuq – Qarabağ, Naxçıvan; Ağlağan 
–  İrəvan  quberniyasında  dağ.  Təəssüf  ki,  XX  əsrin  30-cu  illərində  erməni 
daşnakları  «Ağlağan»  adını  fərmanla  dəyişdirərək  «Urasar»  şəklində 
rəsmiləşdirmişlər); arxaikləşmiş bəzi dağ adlarının müasir toponimikamızda başqa 
adlarla işləndiyi ehtimal edilir: (Qazlıq tağ – Qafqaz, Qara tağ – Böyük Qafqaz sıra 
dağları…);  bu  adların  əksəriyyəti  türk  mənşəli  sözlər  əsasında  yaranmışdır;  dağ 
adlarındakı  apelyativlərin  bəzisi  müasir  ədəbi  dilimiz  üçün  arxaizmdir  (qır-Ortac 
qır,  Arqıç  qır;  qaz  –  Qazlıq  dağ…)…  Bu  mənada  «Kitab»dakı  dağ  adlarının  hər 
birini ayrılıqda nəzərdən keçirmək lazım gəlir: 
Ağlağan. Bu oronim «Kitab»ın IV boyunda işlənmişdir: «Kafər sərhəddinə 
Cızığlara,  Ağlağana,  Gökcə  tağa  aluban  çıqayın».  O.Ş.Gökyay  mənbələrə  istinad 
edərək  yazır:  «Bu  günkü  adları  ilə  Ağbaba-Loru-Pəmbək  (Qara-Kilsə)  kimi  üç 
                                                           
**
Р.Ялизадя. Азярбайъан фолклорунда тябият култлары. Бакы, 2008, с.32. 
††
Ф.Байат. Оьуз епик яняняси вя «Оьуз Каьан» дастаны. Бакы, 1993, с.147. 
‡‡
Язизхан Танрыверди. Дилимиз, мянявиййатымыз. Бакы, 2008, с.72. 

---