Görkəmli dilçi alim, ədib professor

71 
 
2. Selim Refik’in Çobanzade’nin Eserine Cevabı ve İtiraz ettiği Başlıca 
Hususlar: 
Bekir Çobanzade’nin eseri olan “Son Devir Azeri Edebiyatının yeni Devri – 
Nationalismden İnternationalisme” 1930 yılında Bakü’de Azerbaycan Devlet İlmî 
Tedkikat  Enstitüsü  tarafından  yayınlanmıştır.  “Mukaddime”  ve  “1905  Devri 
Edebiyatı”  ana  başlıklı  iki  bölümden  oluşan  eser  muhtelif  alt  başlıklara  da 
ayrılmıştır. Eser hakkında Kenan Acar’ın genişçe bir incelemesi vardır (3, s. 383-
404).  Bu  sebeple  biz  burada  eserin  üzerinde  durmayacak  sadece  Selim  Refik’in 
itiraz ettiği hususları ve cevapları belirtmekle yetineceğiz. 
Bekir  Çobanzade  daha  eserinin  “Mukaddeme"sinden  başlayarak  eserinin 
sonuna  kadar  Marksist  ideolojisi  doğrultusunda  fikirler  beyan  etmiştir.  “Azeri 
Türkleri  bizim  bugün  ‘Azerbaycan’  adlandırdığımız  yerlere  göçeri  maişetle  gelip 
çıkmıştır.  Bu  asırlarda  onların  yazılı  edebiyatı  olmamıştır.”  (1,  s.  3)  diyen 
Çobanzade’ye  karşı  Selim  Refik,  bunun  yanlış  olduğunu,  Azeri  Türklerinin  çok 
büyük  kısmının  ta  Selçuklular  zamanından  hatta  onlardan  daha  önce  buraya 
yerleşik  hayata  geçmiş, şehirli olarak geldiğini  söyler. Yine  aynı şekilde  13. asra 
kadar Deşt-i Kıpçak’tan buraya  Türk  kabilelerinin geldiğini,  buraya  gelen Moğol 
unsurların  zamanla  Türkleştiklerini  belirttikten  sonra  “buraya  gelen  Türkler  Orta 
ve  Garbî  Anadolu’ya  gelip  yerleşen  Oğuzlar  gibi  kısmen  şehirli  idiler  ve  şehir 
hayatına devam ettiler.” demektedir (2, s. 4-5). 
Çobanzade eserinin mukaddimesine “Azeri Türk edebiyatı, dört beş asırlık 
müstakil bir hayata malik olmakla beraber…” diyerek (1, s. 3) başlar. Buna itiraz 
eden  Selim  Refik,  Bekir  Çobanzade’ye  “Müstakil  hayat”tan  ne  kastettiğini 
sorduktan  sonra  bunun  yabancı  tesirlerden  uzak  kalmış,  kendi  çerçevesi  içinde 
kendi muhitinin edebî ve bedii ifadelerini kullanarak gelişen bir edebiyat demekse 
haklı  olabileceğini  fakat  bunun  mümkün  olamayacağını,  zira  Azerbaycan 
edebiyatının  da  az  da  olsa  yabancı  tesirlerden  kurtulamadığını  söyler. 
Çobanzade’nin  “Nihayet  19.  asrın  ortalarına  kadar  Azeri  edebiyatı,  şekil  ve 
müderecat cihetinden ‘Acem bozması’ bir edebiyat gibi telakki edilegelmiştir” (1, 
s. 3) ifadesindeki  “Acem bozması” nitelendirmesine de şiddetle itiraz eden Selim 
Refik,  eğer  bunun  doğru  olduğunu  kabul  etsek  bile  Çobanzade’nin  daha  evvel 
söylediği “müstakil”lik hususuyla ters düştüğünü söyler. Çobanzade’ye “Kat’iyetle 
diyebilirim  ki  yukarıdaki  kayıttan  anlaşıldığına  göre  siz  Azeri  edebiyatının 
menşeini  bilmiyorsunuz.  Zira  sizin  hesabınıza  veyahut  gösterdiğiniz  rakamlara 
nazaran  Azeri  edebiyatı  için  başlangıç  olarak  16-17.  asırları  kabul  etmek  lazım 
gelir.  Halbuki  elde  mevcut  vesaike  istinaden  menşe  meselesi  Miladi  13.  asra  irca 
edilebilir.” dedikten sonra  Azeri edebiyatının ilk mahsullerinin bazılarına  nazaran 
bu  edebiyatın  daha  eski  olması  gerektiğini  görüşünde  olduğunu  söyler  ve  son 
yapılan araştırmalarında kendi fikrini desteklediğini belirtir (2, s. 5-6). 
Bekir  Çobanzade’yi  “yeni  Azeri  edebiyatının  acemisi”  olarak  nitelendiren 
Selim  Refik,  bu  görüşünü  Çobanzade’nin  şu  cümleleriyle  destekler:  “Bu  satırları 
sonuna kadar bizimle beraber okuyanlara Azerî edebiyatı sahasında bizim o kadar 

---

72 
 
geniş  ve  derin tetkikatımız  olmadığını özümüz  de  itiraf etmeğe  hazırız”  (2, s. 6). 
Çobanzade’nin  eserindeki  bu  durum  eser  boyunca  kendisini  gösterecektir  ve  yer 
yer olmayacak hatalara düşmektedir. 
Hiçbir  edebiyatın  tamamıyla  orijinal  olamayacağını,  “…umumiyetle 
edebiyatlar  mukallittirler.  Milletler  zaman  zaman  yekdiğeri  üzerine  müessir 
olmuşlar ve birbirlerine fikir ve kültür aşılamışlardır.” (2, s. 7) diyen Selim Refik, 
Avrupa  edebiyatlarının  da  birbirlerinden  çok  etkilendiklerini  örnekleriyle 
gösterdikten sonra Azeri edebiyatına “Acem bozması” demenin anlamsız, yanlış ve 
sübjektif  bir  söz  olduğunu  söyler  ve  “herhangi  bir  mesele  üzerinde  salahiyeti 
olmayanların hüküm vermeleri cidden şaşılacak şeydir.” (2, s.  8) diye ilave eder. 
Selim  Refik  haklıdır,  zira  dünyadaki  edebiyatlar  birbirlerinden  etkilenirler  ve 
büyük kültür ve medeniyetler bu tesirleri bünyelerinde hazmederek kendilerine has 
bir  edebiyat  oluşturular.  Türk  edebiyatı  da  böyledir.  İslamiyetten  sonra  Arap  ve 
Fars  edebiyatından  etkilenen  edebiyatımız  kendi  dilini  ve  kimliğini  oluşturmayı 
başarmıştır.  
Bekir  Çobanzade  “19.  asrın  sonlarından  alarak  Azeri  Türk  edebiyatını 
Osmanlı  edebiyatının  ibtidai  provensial  bir  şekli  gibi  telakki  etmek,  Azeri 
şairlerinden  mühimlerini  Osmanlı  klasik  şairler  defterine  kaydetmek  temayülü 
kuvvetlenmiştir.  ‘Kadı  Burhaneddin’,  ‘Nesîmî’,  ‘Fuzûlî’  ve  daha  başka  Azeri 
şairlerinin bu ‘şerefe’ nail oldukları herkese malumdur” (1, s. 3) demektedir. Selim 
Refik, buna da şiddetle karşı çıkmakta ve “Bir kere Türkiye’de böyle bir cereyan 
yoktur. Siz bunu neye istinaden söylüyorsunuz? Hatta bir de bu cereyan herkesçe 
malumdur  diyorsunuz.  Burada  esasen  böyle  bir  temayüle  ihtiyaç  yoktur.  Hangi 
Türk  sahasında  olursa  olsun  nazarı  dikkati  celbedebilecek  her  hangi  bir  şair 
veyahut  eser  Türk  ülkesi  için  aynı  derecede  medar-ı  iftihardır  ve  böyle  de 
olmalıdır.”  diye  cevap  vermektedir.  Selim  Refik  fikrini  desteklemek  için  o 
dönemde  okutulan  ders  kitaplarını  örnek  göstererek  böyle  bir  şeyin  olmadığını 
ifade  etmektedir  (2,  s.  12).  Burada  Çobanzade’nin  kastettiği  defterler  şuara 
tezkireleridir. Şuara tezkirelerine bakıldığı zaman şairlerin milliyetine yahut hangi 
lehçeyle yazıldığına pek bakılmadığını, o tezkireyi oluşturan kişinin tercihine bağlı 
olarak şairlerin ve şiirlerin alındığını görüyoruz. Tabii bir de Osmanlı döneminde 
devrin  şairlerinin  birbirlerinden  etkilendiklerini,  birbirleriyle  haberleştiklerini  de 
biliyoruz.  Mesela  Bağdad’daki  Fuzûlî’nin  İstanbul’da  okunduğu,  ona  nazireler 
yazıldığı  veyahut  Çağatay  sahası  şairi  Nevâî’den  Osmanlı  şairlerinin  haberdar 
olduğu, onun şiirlerinin  de tanzir edildiği malumdur. 
Selim  Refik,  Bekir  Çobanzade’nin  alfabe  ve  imla  konusundaki  fikirlerinin 
de  eserinin  diğer  sayfalarını  yazdıran  âmiller  olduğunu  söyleyerek  bu  mevzuya 
niye bitaraf ve devrinin şartları içinde bakmadığını soruyor (2, s. 14). Çobanzade, 
Arap  harflerini  Türkçe  için  uygun  olmadığına  inanmaktadır.  Bunu  desteklemek 
için  de  İbn-i  Mühenna’nın  bunu  13.  asırda  yazmış  olduğunu  söyledikten  sonra 
şimdiye  kadar  yapılan  alfabe  ıslah  çalışmalarının  da  bir  işe  yaramadığını  belirtir. 
Aynı şekilde imla  meselesinin de boş gayretler olduğunu söyler (1, s. 13-15). Bu 

---