Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
78 bölgənin sərhədini ayıran bu dağ Borçalı və Qazax türkmənlərinin (türklərinin – Ə.T) yaylağıdır… başından duman əskilməyən çiskinli (çox nəmli, sis) və çox yağmurlu olduğundan bu adı almışdır». §§ A.Bayramov bu fikri zənginləşdirərək yazır: «Kəskin və amansız qışı olan bu dağın başı həmişə çiskin, duman olur. Yaz, yay və payız fəsillərində yağıntı çox olur. Qışı isə çox sərt keçir. Yaylaq alp və subalı çəmənlikləri ilə zəngin olduğu üçün Borçalı, Şörəyel və Ağbaba türklərinin qədimdən yaylağı olmuşdur. Rus mənbələrində bu oronim tərcümə edilərək «Mokrıy qor» kimi yazılır. Ağlağan oronimi ağla felindən və – ağan sifət düzəldən şəkilçidən (ağla+(a)ğan) ibarətdir. İnsana aid olan xüsusiyyət (ağlamaq) metaforik formada dağa aid edilmişdir». *** Tarixi-linqvistik müstəvidə söylənilmiş bu fikirlər bütün parametrlərinə görə (oronimin coğrafi koordinatları, təbiətlə birbaşa bağlılığı, metaforik ad olması, kök və şəkilçi morfemlərinin düzgün səciyyələndirilməsi, rus dilinə tərcümə olunmuş variantın təqdimi…) inandırıcı görünür. Bu mənada B.Budaqov və Q.Qeybullayevin müxtəlif mənbələrə istinadən söylədiklərini qəbul etmək olmaz. Həmin fikirləri eynilə veririk: «Ağlağan… türk dillərində rəng bildirən ağ və mənası məlum olmayan «lağan» sözlərindən ibarətdir. XIX əsrdə Eçmiadzin qəzasında Qızıl Loğan (bulaq adı), Şimali Qafqazda Stavropol quberniyasının Böyük Derbet ulusunda Laqan-Xuduk (dağ adı) və Dağıstan əyalətinin Teymurxanşura dairəsində Cakas-Lağan toponimləri ilə mənaca eynidir». ††† «Ağlağan» dağının səciyyəvi xüsusiyyətləri bayatılarımızda poetik şəkildə ifadə olunur: Əzizim ağlağandı, Qaraqaş, Ağlağandı. Gedək dərd bilənlərə Görək kim ağlağandı? Əzizinəm Ağlağan, Qaraqaşla Ağlağan. İldə bir tufan eylər, Görünməmiş Ağlağan. Arqıç qır. «Dastan»da intensivliyi az olan oronimlərdəndir. Dəqiq desək, cəmi bir dəfə işlənmişdir: Arqıç qırda yıqanır Əmman dəŋizində. O.Ş.Gökyaya görə, «arqıç» yazda sürünün istirahət etdiyi (dincəldiyi) yer, arxac, dağ yamacı, dağ ətəyi kimi mənaları ifadə edir. ‡‡‡ M.Ergin tərtib etdiyi lüğətdə «arqıç» sözünün §§ О.Ш.Эюкйай. Дедем Коркудун китабы. Истанбул, 2000, с.332. *** А.Байрамов. Китаби-Дядя Горгуд вя Гафгаз. Бакы, 2001, с.20. ††† Ермянистанда Азярбайъан мяншяли топонимлярин изащлы лцьяти. Бакы, 1998, с.108. ‡‡‡ О.Ш.Эюкйай. Дедем Коркудун китабы. Истанбул, 2000, с.165, 166. 79 qarşısında sual işarəsi (?) qoymaqla kifayətlənmişdir. §§§ S.Əlizadə isə «arqıç» sözü işlənmiş parçanı belə sadələşdirmişdir: «Qayalıqda salınmışdı, kafirin şəhəri Əmmanın sularında yuyunur sahilləri». **** Bu cür sadələşdirmə, yəni «Arqıç qır- da»nın qayalıqda mənasında verilməsi mətnin semantik tutumu ilə səsləşir. Qeyd etdiyimiz kimi, «qır» sözü dağ anlayışının arxaik ifadə formalarından biridir. Bu mənada «Arqıç qır» oroniminin «Arxac dağ» şəklində bərpası daha inandırıcı görünür. Ala tağ. «Kitab»da yeddi dəfə işlənmişdir: Arqurı yatan, Ala tağı dünin aşğıl! «Ala tağ» oronimik modelindəki «ala» sözü hündür mənasındadır. Bu oronim bayatılarımızda da müşahidə olunur: Eləmi, Ala dağı Ün tutub Bala dağı Hər yara qurtarsa da, Qurtarmaz dava dağı. Gögcə tağ. «Kitab»da cəmi bir dəfə Qazan xan obrazının dilində işlənmişdir: «Kafər sərhəddinə Cızığlara, Ağlağana, Gökcə tağa aluban çıqayın». Bu oronimin arealı müəyyənləşdirilmişdir: Kökçə, Kökçəsu (Türkiyə) Gögçə dağ (Türkmənistan), Kökçə, Kökçəli (Bolqarıstan), Gökçə, Göyçəli (İran). «Gögcə» vahidi «Kitab»da hidronim kimi də müşahidə olunur: «Andan Şirokuz ucından Gökcə dəŋizə dəkin el çarpdı». A.Bayramov hər iki onomastik vahidə (Gögcə tağ, Gögcə dəŋiz) münasibət bildirmişdir: «Oğuzların otu, suyu bol olan belə yaylaqlar- da yaşaması təbiidir. Ona görə də dağın əlamətinə, çayır-çəməninə görə ona Göy dağ, Gökçə dağ demişlər. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanındakı bir atalar sözünün də tərkibində gökçə sözü işlənir: «Yapağlu gökçə çəmən güzə qalmaz». …Gökçə dəniz hidroniminin qədim formasının «Qoqaruni olduğunu da nəzərə alsaq, görərik ki, hidronimin nüvəsindəki quqar//gögər//göyər türk mənşəli tayfa adıdır, «uni» isə qədim pəhləvicə topluluq, aidlik bildirən şəkilçidir. Deməli, Gögəruni//Qoqaruni «Göyərlər» mənasındadır. Azərbaycan toponimiyasındakı Göyər, Göyərçin, Göylər Göl, Göylər Dağ oykonimləri də etnonim mənşəlidir». †††† Yeri gəlmişkən, digər araşdırmalarda da Göyçə oronimi rəng anlamlı «göy», «Göyçə» hidronimi isə bəzən rəng anlamlı göy (mavi) sözü, bəzən isə tayfa adı mənasında izah olunur. Halbuki bu onomastik vahidlərin yaranmasında eyni apelyativ (gögcə) iştirak etmişdir. Yəni Gögcə dəŋiz (göl) hidronimi ilə Gögcə dağ oronimi eyni məna yükünə malikdir. Konkret desək, bu vahidlər səma rəngi, mavi anlamlı «göy» sözü deyil, yer üzünün üzərində mavi bir qübbə kimi görünən fəza, boşluq anlamlı «göy» sözü əsasında yaranmışdır. Bu isə birbaşa türk mifoloji düşüncəsi ilə səs- ləşir. Digər tərəfdən, Gögcə tağ və Gögcə dəŋiz vahidlərinin məna yükünü müasir dil kontekstində də dəqiqləşdirmək mümkündür. Belə ki, «göy» sözü müasir dili- §§§ М.Ерэин. Деде Коркут китабы. ЫЫ, Анкара, 1998, с.19. **** Китаби-Дядя Горгуд. Бакы, 1988, с.216. †††† А.Байрамов. Китаби-Дядя Горгуд вя Гафгаз. Бакы, 2001, с.34-36. Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|