Gulistani Irem cur cdr

 
165 
qoşununun pişdarları bunların birinci dəstəsilə toqquşdu. Meşə 
arası olduğundan, düşmən qoşununun çoxluğundan xəbərdar 
deyildilər. İranlılar qarşıya çıxan adamı Surxay xanın qulamı Qarat 
zənn edib, cəsarətlə hücum edərək onları məğlub etdilər və onların 
arxasında olan dəstənin üzərinə töküldülər. Ləzgilər zənn etdilər ki, 
bunlar Nadirin qoşunudur ki, bu cəsarətlə onların üzərinə hücum 
etdilər. Onların səbri tükəndi, müqavimətdən üz çevirdilər. Bu dəs-
tənin məğlubiyyətindən, Surxay xan və paşaların qoşununun mər-
kəzi çaxnaşdı  və  sıraları pozuldu. Onlardan bir çoxu öldürüldü, 
rumlular Gəncəyə tərəf qaçdılar, Surxay xan isə, Qaziqumuq tərəfi-
nə qaçdı. Bunların bütün ordu ləvazimatı və təchizatı Sərdar qoşu-
nunun əlinə keçdi. Bir dəstə də gedib Surxay xanın bina etdiyi və 
çox abad olan Xaçmaz qalasını qarət etdi, od vurub külə döndərdi. 
Nadir bu xəbəri alınca, qaçanların üzərinə bir dəstə göndərdi. Am-
ma Surxay xan onun bu yürüşündən xəbər tutdu, basıldığı üçün 
heç bir yerdə dayanmayıb, həmin gecə Xosrəkdən yuxarıda olan 
dağ keçidilə ötüb getdi. Göndərilən dəstə səhər çağı buraya gəlib 
çatdı. Qaçan ləzgi və tatarlara rast gəldilər, onlardan 300 nəfərə 
qədər öldürdülər və əsir etdilər. Yol üzərindəki dağlıq yerlərdə olan 
bütün ilxılar və qoyun sürüləri qoşunun əlinə keçdi. 
Xülasə, Nadir 10 gün içərisində ölkənin çətin gedilən uzaq 
guşələrini, bir çox yerdə piyada vasitəsilə çiyində daşınan toplarla 
keçib, Qaziqumuğun bir mənzilliyində olan Xosrək kəndinə  gəldi. 
Ertəsi gün buradan hədəfə doğru hərəkət etdi. Yolda ikən Surxay 
xanın  əfv və aman istədiyini bildirən  ərizəsi alındı. Nadir onun 
sözünə etibar etməyib, Qaziqumuğun alınmasına çalışırdı. Surxay 
xan Dağıstan  əhlindən çoxlu cəmiyyətlə,  şəhərin bir ağaclığında, 
çayın kənarında yerini bərkitdi. Yeganə keçid olan körpünü dağı-
dıb, müdafiə və müharibəyə başladı. Hər iki tərəfdən top və tüfəng 
atışması qızışdı. Bu zaman Əfqanın Abdallı tayfasının hakimi Qəni 
xan, öz dəstəsilə çaydan keçməyə  məmur edildi. Çox çalışdıqdan 
sonra, son dərəcə çətin və dar bir yol tapıb, bir anda çaydan keçdi-
lər. Bu halı görüncə, Surxay xan və ləzgilərin ixtiyarı əllərindən get-
 
166
di, qaçmağa üz qoydular. Nadir ordusu da Abdallı  dəstəsinin ar-
dınca çayı keçdi. Qoşun yetişənə qədər ləzgilər özlərini dağa çat-
dırdılar. Onlardan bir qədəri qılıncdan keçirildi. Lakin Surxay xan bir 
neçə nəfərlə öz köç-külfətini götürüb Avar ölkəsinə qaçdı. Qaziqu-
muq  şəhəri alındı, Surxay xanın və yerli əhalinin gizli və  aşkarda 
olan xəzinə və dəfinələri ələ keçdi. 
Bu zaman, Dağıstan böyüyü olan Xasfulad ibni-Adil Gəray xan 
ibni-Mürtəzali  Şamxal, Nadirin hüzuruna gəlib, yüksək  şamxallıq 
mənsəbinə nail oldu və faxir xələtlərlə  təltif edildi. Qulluğa hazır 
olduğunu bildirib, ölkə əhalisinin taqsırından keçməyi xahiş etdi. 
Qış zamanı yaxınlaşdığı üçün Surxay xanın işini tezliklə bitir-
mək müşkül ili. Nadir bir həftədən sonra, bu vadidə olan mallar 
toplanan kimi, ləzgi əsirlərini, kişili-arvadlı, şamxala bağışlayıb geri 
qayıtdı. Axtıpara mənzilinə çatdıqda, məlum oldu ki, ora ləzgiləri 
qoşunun keçidi olan Samur çayı körpüsünü dağıtmışlar və dağ 
başındakı Şəhbani qalasını özlərinə sığınaq edib oturmuşlar. Nadir 
çayın o biri tərəfində düşdü, körpünü düzəltməyə  fərman verdi. 
Gün batana qədər burada çox möhkəm körpü quruldu, axşam 
vaxtı bütün qoşun oradan keçərək dağın  ətəyində  mənzil etdilər. 
Bir dəstə dağa yürüş etməyə məmur edildi, digər dəstə də dağın 
ətəyindən onların köç-külfətləri sığınan yerə yürüş etdi. Ləzgilər 
davam gətirə bilməyib qaçmağa üz qoydular. Nadir özü bir dəstə 
ilə qaçanları  təqib etməyə başladı. Səhərdən axşama kimi, o 
nahiyənin vadi və çöllərində onlardan bir çoxunu öldürdü və  əsir 
aldı. Çadırları  və yükləri Miskincə  və  Şah dağı yolu ilə  Qəbələyə 
göndərdi. Özü də ertəsi gün Xaçmaz yolu ilə hərəkət etdi. Bu yol 
işlək deyildi, Surxay xan dağın belindəki bəzi yerləri daş, kərpic və 
qumla qarışıq  əhəngdən düzəldib bir yol salmışdı. Bu yoldan 
piyadalar bir-bir çox qorxu və xətərlə keçirdi. 
Xülasə, həmin il təşrini-əvvəl (oktyabr) ayının 3-də, Qəbələ 
mahalının Qutqaşın kəndinə  gəldi. 3 gündən sonra, çadırlar və 
yüklər Şah dağı yolundan, böyük ordu da Şamaxıdan gəlib orada 
ordugaha yetişdilər. Həmin ayın 11-də, Ərəş qarşısındakı körpüdən 

---

 
167 
keçib, Gəncəni almağa hərəkət etdi. Təşrini-əvvəlin (sentyabrın) 
13-də, Gəncənin Kəlisa kəndi tərəfində ordugah saldı. Rumlular 
(osmanlılar) və tatarlar şəhəri boşaldaraq qalaya çəkildilər. Bu tə-
rəfdən də qalanı almaq üçün tədarük görüb, səngərlər və xən-dək-
lər qazdılar. Birdən-birə, qalanın altına 7 yerdən müxtəlif lağımlar 
çəkmişdilər. Rumlular bu lağımların birindən xəbər tutub onu da-
ğıtdılar. İranlılar 3500 batman barıtla doldurulmuş qalan 6 lağıma, 
tədriclə od vurdular. Bu hadisə zamanı, Gəncə hakimi Əli paşanın 
oğlu Ömər ilə mühafizlərdən 700 nəfər öldü. Rumlular da səngərin 
yanına qədər iki lağım qazmışdılar. Mühasirə edənlər bunlardan 
birini ləğv etdilər. O biri lağımın yanması  nəticəsində, cəzairçilər-
dən 40 nəfər tələf oldu. Bir neçə dəfə də, iki tərəfin lağımları bir-
birinə  təsadüf etdi. Lağımçılar bu dar yerdə  əlbəyaxa döyüşə 
başladılar. 
Bir gün rumlular əl qumbaraları ilə qaladan çıxıb, onları sən-
gərdəkilərin üzərinə yağdıraraq qılınc və tüfəng ilə hücuma keç-
dilər. Səngərdəkiləri meydanın sonuna qədər qovdular. Mühasirə 
edənlər güc gətirərək, mühasirə olunanları  səngərdən çıxarıb 
qalaya soxdular. Dörd aydan artıq, iş bu qayda üzrə davam etdisə 
də heç bir nəticə əldə edilmədi. Sonra, möhkəm bir sədd bağlayıb, 
çayın suyunu qalaya tərəf çevirdilər.  Şirhaci divarı  və  cənub-şərq 
tərəfdəki hasar və burclar uçuldu. Qalanın yarısını su basdı, bu 
halda suyun gücündən və rumluların top gülləsi zərbəsindən sədd 
bir yerindən zədələndi və su kənarına axmağa başladı. Bunun 
yatağı şəhərin yarım ağac şimal tərəfində indi də bəllidir. 
Bu əsnada, Car və Tala ləzgilərinin rəislərindən bir dəstə gəlib, 
söz verdilər ki, 20 günəcən Nadirin ordusuna xidmət etmək üçün 
bir dəstə adam göndərsinlər. Lakin vədlərini yerinə yetirmədilər, 
buna görə də ordugahdan bir fovc ayıraraq, Ağdam hüdudundakı 
qoşun və xanlardan bir dəstə ilə o tayfanı  cəzalandırmağa gön-
dərdilər. Kaxetiya gürcüləri də  İmamqulu xanın oğlu  Əli mirzənin 
sərkərdəliyi ilə, o tərəfdən bu işə məmur etdilər. Öz məskənlərini 
boşaldıb, Əlbürz sıra dağlarında uca bir dağın təpəsində sığınmış 
 
168
olan ləzgilər, qəflətən hücum edərək, göndərilən qoşunun bir 
hissəsini öldürdülər və özləri də bir qədər tələfat verdikdən sonra 
geri qayıtdılar. Bir bu hadisəyə görə, bir də  ləzgilərin sığındıqları 
yer çox çətin və yolu ancaq möhkəm ağaclarla tutulmuş buzlu bir 
keçiddən ibarət olduğu üçün, xanlar yürüşdən əl çəkdilər. O tayfa-
dan tutduqları 150 nəfəri öldürməklə kifayətlənərək, ələ keçən var-
yoxlarını qarət edib geri qayıtdılar. 
Bu hadisələr  əsnasında, Nadir keçmişdə aralarında bağlanan 
əhdnaməyə görə, Bakı  və  Dərbənd qalalarının boşaldılmasını, 
daimi surətdə hüzurunda olan rus elçisindən tələb etdi. Hicri 1147 
(=1735) ildə, Novruz günü, Rusiya ilə əhdnamə bağlandı. Səlyana, 
Bakıya və  Dərbəndə hakimlər təyin edildi. Rusiyanın  əlində olan 
əsirlər geri alındı. Rus əsgərləri və onlar ilə əlaqədar adamların da 
zəhmət və əziyyətsiz iki tərəfin sərhəddi olan Sulaq çayına qədər 
göndərilməsi qərara alındı. 
Şamaxı  şəhəri və qalası münasib bir yerdə olmayıb, düşmən 
hədəfi altında idi. Hicri 1148-ci (=1735) ilin may ayında, buranın 4 
ağaclığında, mövqe etibarilə çox əlverişli olan Ağsu adlı yerdə yeni 
şəhərin əsası qoyuldu. Az bir zamanda hasarlar və burclar tikdirildi. 
Şəhərin qədim  əhalisi bu yeni şəhərə köçürüldü, bura Şirvan 
hakimlərinin mərkəzi oldu. 
Gəncənin mühasirə müddəti uzandı; mühasirədə qalanlar 
Sərəskər Abdulla paşaya bel bağlayaraq, qalanı müdafiə etməkdə 
mətanət göstərdilər. Bu işi bitirmək üçün əvvəlcə Sərəskərlə məsə-
ləni ayrıd etmək lazım idi. O isə Qarsdan hərəkət etmirdi. Buna 
görə, Nadir Gəncə mühasirəsini davam etdirmək üçün, orada bir 
dəstə qoşun saxladı, bir dəstəni də Ağdaşa qoyub əmr etdi ki, əgər 
Car, Tala və ya Dağıstan ləzgiləri bir fəsad törətsələr, Şirvan bəylər-
bəyisi və o nahiyənin hakimləri ilə onları cəzalandırsınlar. Özü də, 
15000 qoşun götürüb, Sərəskər ilə müharibə etmək üçün Gürcüs-
tanın Lori yolundan Qarsa hərəkət etdi. 
Sərəskər qarşı durmaqdan çəkinib, Qars şəhərinə  çəkilmişdi. 
Nadir bir gecə, tələsik, şəhərin kənarından köçüb İran tərəfinə qa-

---