189
Bundan əlavə, öz əmisi qaziqumuqlu Məhəmməd xandan üz
döndərmiş Eldar bəy, Fətəli xanın etimadını qazanıb
Dərbənd naibi
olmuşdu. O, yersiz və münasibətsiz danışıqları və hərəkətləri ilə
üsminin ədavətini qazanmışdı. Üsmi də, düşmənçilik vəsaitini ha-
zırlayıb, öz bacısı oğlu olan Təbərsəran qazisi Rüstəm Mürtəzaəli
oğlunu qüvvətləndirdi. Bu zaman, mirzə oğlu Şeyx Əli bəy, Mə-
həmməd məsumun oğlu Mürtəzaəli məsumu öldürüb, özü mə-
sumluğa keçdi. Lakin onun işi baş tutmadı. Üsmi və qadinin təhrikilə
xalq üsyan qaldırıb, onu çıxartdı. O da, Fətəli xanın yanına gəldi.
Bundan sonra, yuxarıda adı çəkilən Mürtəzaəlinin oğlu Novruz bəy
məsumluğa təyin edildi. Bu, lal olduğu üçün, anası Xanım,
kişi kimi
hökmranlıq edirdi. O, məsumlar nəslindən Qaraxanın qızı idi.
Hicri 1181-ci (=1767) ildə Fətəli xan Şəki xanı Hüseyn xanla
birlikdə iki tərəfdən gəlib, Məhəmməd Səid xan və Ağası xanın
yenidən abad etdikləri qədim Şamaxı şəhərini mühasirə etdilər.
Məhəmməd Səid xan çarəsiz qalıb Fətəli xanın, Ağası xan isə,
Hüseyn xanın yanına getdi. Hüseyn xan Ağası xanı kor etdi. Fətəli
xan da Məhəmməd Səid xanı həbsə alıb Dərbəndə göndərdi, şəhə-
ri də Ağsuya köçurdü. Hər iki tərəfdən iki naib təyin etdilər. Ölkəni
iki hissəyə böldülər. Sədari və Qəsani mahalları Hüseyn xana,
Şirvanın qalan hissəsi isə, Fətəli xana çatdı.
Bir neçə vaxt keçdikdən sonra, Fətəli xan bütün Şirvan ölkəsini
aldı və qədim şəhəri yenə abad etdi. Kür çayının kənarında, Kote-
van qalasında sakin olub, ölkəsini geri almağa çalışan kor Ağası
xan Hüseyn xana pənah apardı. Hüseyn xan,
Avar xanzadələrindən
Budaç və Məhəmməd mirzənin sərkərdəliyilə Avardan qoşun götu-
rüb Şirvana, Fətəli xanın üstünə gəldi. İki qoşun qarşılaşdığı zaman,
araya barışıq məsələsi düşdü. Gözlənilmədən, hər iki tərəfdən bir
neçə nəfərin birdən-birə çəkişməsi nəticəsində arada şiddətli dö-
yüş və vuruşma başladı. Bu müharibədə Bulaç və Məhəmməd
mirzə öldürüldü, Hüseyn xan məğlub olub Şəkiyə, Ağası xan da
yenə Kotevana getdi.
190
Hicri 1187-ci (=1773) ildə, Şamxal Xasfulad xan vəfat edərkən, öz
bacısı oğlu Buynaq əmiri Mürtəzaəli Mehdi oğlunu öz yerinə təyin
etdi. Xasfulad xan zabitəli, igid və səxavətli bir əmir idi. O
öz qohum-
əqrabasilə pis rəftar edirdi. Onun qardaşı oğlu və Qazanış əmiri ağıllı
və cəsarətli Dişsiz Məhəmməd, Mürtəzaəli ilə çəkişməyə başladı. İndiri
əmirləri, avarlı Novsal xan Əmmə xan oğlu və Əmir Həmzə üsminin
köməkliyilə gəlib Mürtəzaəlini Tarxu və Buynaqdan çıxarıb, şamxallığa
oturdu. Mürtəzaəli şamxal Qoysuboy və Aqquşa mahallarında yaşa-
yan əhalinin köməyilə, bir aydan sonra gəlib, məmləkəti təsərrüfünə
keçirdi. Bu mahalların əhalisi həmişə böyük işlərdə şamxala tabe olub,
onun müavini hesab edilirdi. Yeni şamxal təyin edildiyi zamanda,
onların iştirakı lazım idi. Dişsiz şamxal və ondan sonra oğlu Xasfulad,
əvvəlki kimi, Qazanış əmirliyinə qane oldular.
Hicri 1188-ci (=1774) ildə Ağası xan, Fətəli xanın qan düşməni
və Qarabağa gəlmiş olan avarlı Novsal xanı özünə müttəfiq edib,
Şamaxı şəhərini aldı. Fətəli xan Quba və Dağıstandan
külli qoşun
toplayıb, bakılı Məlikməhəmməd xanla birlikdə onlara qarşı
müharibəyə girdi və müharibədən qalib cıxdı. Ağası xan qaçdı,
Novsal xan isə, qədim şəhərin yuxarı hissəsində çıxılmaz və çətin
bir sığınacaqda gizləndi. Axırda, Fətəli xan aman vədəsilə Novsal
xanı öz yanına gətirdi, Xanların hər üçü bir yerdə oturmuşdular. Bu
zaman, Aqquşa qoşunu toplaşıb, Fətəli xandan yanlarına gəlməsini,
Novsal xan ilə keçmişdə ədavətləri olduğu üçün, onun öldürülmə-
sini xahiş etdilər. Fətəli xan çarəsiz qalıb, əmr verdi ki, çadırın arxa
tərəfini yarıb, Məlikməhəmməd xanı bayıra çəksinlər. Novsal xanı
isə, öz tərəfdarları ilə birlikdə öldürdülər. Əmir Həmzə üsmi, belə
bir firsəti qənimət saydı. Dişsiz Məhəmməd şamxal və damadı
qaziqumuqlu Məhəmməd xan ilə əlbir olub Fətəli xana qarşı mü-
haribəyə çıxdı. Fətəli xan bu hadisəyə görə Qubaya gəldi. Ağası
xan onun getməsindan istifadə edib Şirvanı tutdu,
Gavduşan düzündə çox şiddətli bir müharibə oldu. Bir-birilə
əhd bağlamış iki qoşun məğlub edilmək ərəfəsində ikən, yuxarıda
adı çəkilən
üsminin oğlu Əli bəy, bir dəstə igidlə özünu qoşunun
191
mərkəzinə yetirdi. Zəfər yenə də onun şücaət və mərdanəliyilə
birləşdi, Dişsiz şamxal, Məhəmməd xanın qardaşı oğlu Eldar bəy və
Şeyx Əli məsum iki tərəfdən öldürüldü. Məğlub olan Fətəli xan da
Qubada qalmağı münasib görməyib Səlyana getdi, Üsmi şamxalın
nəşini götürüb apardı. Dərbəndin yaxınlığında yalandan Fətəli
xanın öldürülməsi xəbərini Tutu bikəyə göndərdi, qalanın təslimini
tələb etdi. Tutu bikə ona inanmayıb özü gecə-gündüz burcların
üzərində qalanı mühafizə etməyə məşğul oldu.
Məhəmməd xan
Qubanı aldı, Üsmi də Bakının üzərinə yürüdü. Qalanı almaq müm-
kün olmadığından, Məlikməhəmməd xanın ilxısını və kəndlərin
mallarını qarət edib geri qayıtdı.
Fətəli xan, himayə edilmək xahişilə dərbəndli Mirzə bəy Bayatı
elçi olaraq Rusiya imperatoriçəsi II Yekaterinanın dərbarinə gön-
dərdi. Özü isə, gizlincə Şabrandan və Müskürdən keçib Dərbəndə
gəldi. Bir az keçincə, tərəfdarları onun ətrafında toplaşmağa başla-
dılar. Bu zaman, Məhəmməd xan Qubanı tərk edib, öz mülkünə
qayıtmağa məcbur oldu.
Bir il sonra, hicri 1189-cu (=1775) ildə, general-mayor De-
Medemin komandası altında olan bir
dəstə rus qoşunu Fətəli xana
köməyə gəldi. Eyni zamanda o, keçən il məşhur rus səyyahı Qmeli-
ni həbsə aldırıb, öldürmüş Əmir Həmzə üsmini cəzalandırmağa
məmur edilmişdi. Üsmi Başlının bir ağaclığında bütün qoşunu ilə
ruslara hücum etdi. Lakin məğlub oldu, qoşunun çox hissəsi öldü-
rüldü. Fətəli xanın qoşunu da tərəkəmə kəndlərini qarət edib yan-
dıraraq, Dərbəndə qayıtdı. Bundan sonra, Kürə nahiyəsində Mə-
həmməd xanın külli qoşununu məğlub etdi. Onları qarət etdikdən
sonra, Yuxarı Təbərsəranı tabe etmək üçün Qaluq adlı yerə yürüş
etdi. Təbərsəranlılar da dağlara və meşələrə arxalanaraq meşələrə
çıxdılar və məğlubiyyətdən sonra tabe oldular.
Həmin il Rusiya
qoşunu Qızlara qayıtdı. Rusların bu köməyi Fətəli xanın şöhrətli
iqtidarının daha da möhkəmlənməsinə səbəb oldu.
Ali-Sərkar Fətəli xana xeyirxah və tərəfdar olduqlarını izhar edə-
rək, onunla dost olmaq istədilər. Bunun nəticəsində, 7 ildən bəri
192
A. Bakıxanovun kitabxanasına məxsus
«Gülüstani-İrəm»in əlyazmasından bir səhifə.
Dərbənddə dustaq olan Məhəmməd Səid xan azad edildi. O, Ağsu
şəhərində hakimliyə başladı, Ağsu xan da Əlvənddə oturub, bütün
Şirvana hökmran oldu. Bu zaman, Əmir Həmzə üsmi 3000 igid
qoşunla Dərbənd, Quba və Şirvan ölkələrindən keçib, Ərdəbilə