Guliston davlat universiteti
Yüklə 1,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Nazorat savollar:
1.ILAK nima? 2.MEK nima? 3. Yevropa tashkiloti (YEOKK) qisqacha sharh? Etalonlar klassifikatsiyasi va milliy boshlang‟ich etalonlarni o‟rganish Darsning maqsadi: Kattalik birligini qayta tiklash va saqlash uchun mo‘ljallangan o‘ta yuqori (metrologik) aniqlikdagi maxsus o‘lchash vositalari etalon deb ataladi va birlik o‘lchamini uzatishda metrologik zanjirning oliy zvenosi hisoblanadi. etalon (o‘lchashlar shkalasi yoki birligi etaloni) kattalikning o‘lchamini qiyoslash sxemasi bo‘yicha quyi vositalarga uzatish maqsadida shkalani yoki kattalik birligini qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun mo‘ljallangan va belgilangan tartibda etalon sifatida tasdiqlangan o‘lchash vositasi yoki o‘lchash v ositalarining majmuini o‘rganish. Etalonning konstruksiyasi, uning xususiyatlari va birlikni qayta tiklash usuli mazkur kattalikning mohiyati va mazkur o‘lchashlar sohasida o‘lchash texnikasining rivojlanish darajasi bilan aniqlanadi. Etalon bir-biri bilan chambarchas bog‘langan kamida uchta (M.F. Malikov tomonidan ta‘riflagan) o‘zgarmaslik, qaytariluvchanlik va solishtiriluvchanlik belgilariga (alomatlariga) ega bo‘lishi lozim. Etalonning o‘zgarmasligi deganda, u orqali qayta tiklangan birlik o‘lchamin i chegaralanmagan vaqt oralig‘i mobaynida o‘zgarmasdan saqlangan xususiyati tushuniladi. Har xil tashqi ta‘sirlardan (xarorat, bosim, gravitasion va boshqa maydonlar va h.k.) yoki etalonni ichki tuzilmasidan sodir bo‘ladigan barcha o‘zgarishlar, kattalikni kerakli aniqlik bilan o‘lchash uchun aniq funksiyada bo‘lishligini ta‘minlash zarur. O‘zgarmaslikka qo‘yiladigan talab etalonni konstruksiyasini tanlashga, strukturasiga (tuzilmasiga), alohida elementlarining materialiga, tayyorlash texnologiyasiga, saq lash va ishlatilishiga muayyan shartlarni yuklaydi. Etalonni o‘zgarmasligini ta‘minlash zarurati o‘z vaqtida birlikni qayta tiklashni tabiiylik prinsipini qo‘llashga olib keldi yoki o‘lchash birligi sifatida ―o‘zgarmas birliklar‖ ni tanlashga to‘g‘ri keladi. Bundan ikki yuz yillar avval ―o‘lchovlarning metrik tizimi‖ tuzilib, ta‘sis etilgan. Metrik tizim 1875 yil 20 mayda Parijda 20 ta mamlakatlar vakillarining konferensiyasida qabul qilingan va Metrik Konvensiyasi nomini olgan. Konvensiya metrik etalonlarni saqlash va tekshirish uchun ilmiy muassasa sifatida O‘lchovlar va tarozilar xalqaro byurosini ham ta‘sis etdi. Metrik tizimning joriy etilishi bilan kattaliklarning birliklari orasida muayyan qonuniyat asosida o‘zaro bog‘liqlik borligi aniqlangan. Mas alan, uzunlikning ―o‘zgarmas birligi‖ sifatida er meridianining qirq milliondan bir ulushi tanlangan. O‘lchovlar va tarozilar XVII bosh konferensiyasining - O‘TBK (1983 y) qarorlariga muvofiq uzunlik birligi metrni yangi ta‘rifi qabul qilingan (1-jadvalga qaralsin). Bu ta‘rifga, shuningdek qiymati 8,8418817.10-12 F/m teng deb qabul qilingan vakuumning elektrik doimiyligi 0ham kiradi. Bunga yaqqol misol qilib, uzunlik birligini yangi ta‘rifini keltirish mumkin, bunda fundamental fizikaviy doymiylik (fizikaviy konstanta) - vakuumdagi yorug‘lik tezligi ishlatiladi, va bu ta‘rif bo‘yicha tekis elektromagnit to‘lqinlarining vakuumda tarqalish tezligini qiymati S0- 299792458 m/s (aniq) ga teng deb qabul qilingan. Qaytariluvchanlik deganda birlikni etalon yordamida o‘lchash texnikasining rivojlanishi darajasida eng kichik xatolik bilan nazariy imkoniyatda materiallashtirilishi tushuniladi. Etalonni qaytariluvchanligi uni tayyorlash jarayonida xatoliklarini cheklash bilan, etalonni tayyorlashda yo‘l qo‘yilgan xatoliklarini uni ekspluatasiya jarayonida va tuzatma kiritishda kelib chiqadigan xatoliklarini aniqlash maqsadida uning xususiyatlarini har tomonlama o‘rganish bilan ta‘minlanadi. Etalonning solishtiriluvchanligi deganda - etalonni boshqa o‘lchash vositalari bilan solishtirish jarayonini yuqori aniqlikda ta‘minlash imkoniyati tushuniladi. Bu xususiyat etalonning tuzilishi va ishlashi solishtirish natijalariga hech qanday chetlanish kiritmasligini ta‘kidlaydi. Solishtirish jarayonida etalonning xususiyatlari o‘zgarishlarga bardoshli bo‘lishi kerak va etalonlarni o‘zi u bilan solishtiriladigan o‘lchash vositasining parametrlariga ta‘sir etmasligi kerak. Sanab o‘tilgan talablarni bajarish uchun etalonli qurilmalarda birlikni qayta tiklash, qoida bo‘yicha, h ar xil davlatlar orasida kelishilgan alohida qattiq reglamentlangan maxsus (spesifik) yo‘l bilan o‘tkaziladi. 25 Etalonlarning metrologik tasniflanishi Etalonlar konstruktiv ishlanishiga va tarkibiga qarab quyidagilarga bo‘linadi. etalon kompleks, yakka e talon, guruhli etalon, etalon to‘plami. Etalon kompleks - fizikaviy kattalik birligi o‘lchamini qayta tiklash, saqlash va uni uzatish uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositalarining va yordamchi qurilmalarining majmuidan tarkib topgan etalon. Etalon kompleksiga vaqt etaloni va chastota etaloni misol bo‘ladi. Bu etalonlar seziyli generatorlardan (vaqt va chastota birliklarini qayta tiklash uchun mo‘ljallangan), vodorodli generatorlardan (ularning uzluksiz ishlashida vaqt shkalasini saqlash funksiyasini bajaradigan vaqt va chastota birliklarini saqlash uchun qo‘llaniladigan), kvant - mexanik soatlar guruhidan (vaqt shkalasini saqlash uchun mo‘ljallangan) iborat bo‘ladi. etalon -kompleks tarkibiga yana chastotani va yalpi kompleksni funksiyasini ta‘minlaydigan vosit alarni ichki va tashqi solishtirish uchun mo‘ljallangan apparaturalar kiradi. YAkka etalon - birlikni qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun tarkibida bitta o‘lchash vositasi (o‘lchov, o‘lchash asbobi, etalon uskuna) bor bo‘lgan etalon. YAkka etalonga mas sa birligi etaloni-kilogramm misol bo‘ladi (platinoiridiyli toshlar ko‘rinishida amalga oshiriladigan, ba‘zi etalonlarda - po‘lat toshlar). Guruhli etalon - birlikni qayta tiklash aniqligini oshirish yoki uni saqlash uchun birgalikda qo‘llaniladigan, bir xilli o‘lchash vositalarining majmuidan tarkib topgan etalon. Bir xil o‘lchash vositalari yoki etalon uskunalar bilan o‘lchash natijalarining o‘rtacha arifmetik qiymati odatda o‘lchashlar natijasi sifatida qabul qilinadi. Guruhli etalonlarga 20 ta bir xil eYUK o‘lchovlarining guruhidan iborat - normal elementlardan (Veston elementlaridan) tashkil topgan elektr kuchlanishi birligining etaloni misol bo‘la oladi. Guruhli etalonlar doimiy (o‘zgarmas) yoki o‘zgaruvchan tarkibli guruhli etalonlarga bo‘linadi. Doimiy tarkibli etalonlarda o‘n yillab o‘lchash vositalarining bir xil nusxasi ishlatiladi. Masalan, elektr qarshiligi birligining etaloni - Om, elektr qarshiligining 10 ta manganinli germetik elektr qarshiligining o‘lchash g‘altaklaridan iborat bo‘ladi. O‘zgaruvchan tarkibli guruhli etalonlarga muntazam ravishda yangilari bilan almashtiriladigan o‘lchash vositalari kiradi. Bunday etalonlarga elektr kuchlanishi va o‘zgarmas tok elektr yurituvchi kuchi birligining guruhli etaloni misol bo‘ladi. Etalon to‘plami- o‘lchash vositalari diapazonlarining birlashmasidan iborat bo‘lgan diapazonda birlikni qayta tiklash va (yoki) saqlashga imkon beruvchi, ko‘rsatilgan shu o‘lchash vositalarining majmuidan tashkil topgan etalon. Misol - etalon mayda qadoq toshlar (etalon qadoq toshlar to‘plami), areometrlarning etalon to‘plami. Etalon to‘plamlari ham xuddi guruhli etalonlar kabi doimiy va o‘zgaruvchan tarkibli etalonlarga bo‘linadi. Kattalik birligini qayta tiklanadigan klassi bo‘yicha asosiy va hosilaviy birliklarni qayta tiklash etalonlariga ajratiladi. Umuman, o‘lchashlar birliligini ta‘minlash uchun etalonlar yordamida faqat asosiy birliklarni markazlashtirilgan tarzda kayta tiklash etarli. Hosilaviy birliklarning o‘lchamlari esa maxsus talablarga qattiq rio ya qilingan holda bilvosita o‘lchashlar yo‘li bilan olinishi mumkin. Lekin, o‘lchash aniqligining umumiy darajasini ko‘tarish uchun zamonaviy texnologiyalar uchun zarur va birlik o‘lchamlarini uzatish operativligini (tezkorligini) ko‘tarish uchun etalonlar yordamida hosilaviy birliklarni ham qayta tiklash keng qo‘llaniladi. Birlikni qayta tiklash aniqligining darajasi bo‘yicha va metrologik tobeligi bo‘yicha etalonlar birlamchi, ikkilamchi va ishchi etalonlarga bo‘linadi. Birlamchi etalon - birlikni mamlakatda (shu birlikning boshqa etalonlarga nisbatan) eng yuqori aniqliq bilan qayta tiklashini ta‘minlaydigan etalon. Asosiy birliklarning birlamchi etalonlari birliklarni ularning ta‘rifiga muvofiq qayta tiklaydi. Birlamchi etalonga misol qilib, uzunlik birligining etaloni metr misol bo‘ladiki, u o‘lchash vositalarining kompleksidan iborat bo‘lib, yorug‘lik to‘lqinining vakuumdagi 1/299792458 s ga teng bo‘lgan vaqt intervalida o‘tgan yo‘lining birligini qayta tiklanishini keltirish mumkin. O‘lchanadigan kattalikning butun diapazoniga (ko‘lamiga) bitta birlamchi etalon bilan xizmat ko‘rsatish texnik jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmaganda, butun ko‘lamning qamrab olinishini ta‘minlaydigan shu diapazonning (ko‘lamning) qismlariga xizmat ko‘rsatadigan bir nechta birlamchi etalonlar yaratilgan. Bu holda «qo‘shni» birlamchi etalonlar bilan qayta tiklanadigan birliklarning o‘lchamlari o‘zaro muvofiqlashtiriladi. Etalonlarning bunday «zanjiri» ga termodinamik harorat birligining o‘zaro muvofiqlashtirilgan etalonlari misol bo‘ladi, ularning har biri haroratni berilgan intervaldagi qiymatlari birligini qayta tiklaydi. Birlamchi etalonlarning yana bir turi maxsus etalon hisoblanadi. Maxsus etalon- birlikning alohida sharoitlarda qayta tiklanishini ta‘minlaydigan va bu sharoitlar uchun birlamchi etalon bo‘lib xizmat qiladigan etalon. Maxsus etalonga 0,1-300 MGs chastota diapazonidagi 0,04-300 A li o‘zgaruvchan elektr toki kuchining etaloni misol bo‘ladi. 26 Izoh - hozirgi vaqtda MDH davlatlarining metrologik amaliyot ida ―maxsus etalon‖ atamasini qo‘llashdan tobora chetlashilmoqda. Masalan, Rossiya va Ukrainada yangitdan tasdiqlanadigan etalonlar uchun ―maxsus‖ atamasidan foydalanilmaydi. Maxsus etalonlar birlikni alohida sharoitlarda qayta tiklanishi uchun yaratiladi (o‘ta past, yuqori, va o‘ta yuqori chastotalar, energiya, xaroratlar, bosim, moddaning alohida xolati, o‘lchashlar diapazonining chekka uchastkalari va shunga o‘xshashlar). Bunday xollarda birlik o‘lchamini mavjud birlamchi etalonlardan to‘g‘ri uzatish texnik jihatdan talab etiladigan aniqlikda amalga oshirilmaydi. Ikkilamchi etalon - birlikning o‘lchamini mazkur birlikning birlamchi etalonidan oladigan etalon. Ikkilamchi etalonlar qiyoslash ishlarini rasional tashkil etish zarur bo‘lganida va birlamchi etalonni eng kam eyilishini va saqlanganligini ta‘minlash hollarida yaratiladi. Metrologik vazifasi bo‘yicha ikkilamchi etalonlar nusxa-etalon, taqqoslash etaloni, guvoh etaloniga bo‘linadi. Nusxa-etalon – birlikning o‘lchamini ishchi etalonlarga uzatish uchun mo‘ljallangan etalon. Nusxa-etalonlar, odatda, birlamchi yoki maxsus etalonni barvaqt eyilishidan saqlash maqsadida, qiyoslash ishlari ko‘p bo‘lgan hollarda yaratiladi. Nusxa-etalon zarur bo‘lganda, davlat etaloni o‘rnida ishlatilishi mumkin. Taqqoslash etaloni – biror sababga ko‘ra bir-biri bilan bevosita solishtirib bo‘lmaydigan etalonlarni solishtirish uchun qo‘llaniladigan etalon. Taqqoslash etaloniga turli mamlakatlarda elektr kuchlanishi birligi etalonlarining bir-biri bilan o‘zaro solishtirish uchun ishlatiladigan o‘zgarmas tokdagi elektr kuchlanishining yuqori stabilli elektron o‘lchovi misol bo‘la oladi. Guvoh etalon - davlat etalonining butliligini va o‘zgarmaganligini tekshirish va buzilgan yoki yo‘qolgan xollarda uni almashtirish uchun mo‘ljallangan ikkilamchi etalon. Hozir, Xalqaro birliklar tizimining asosiy birliklarini etalonlaridan faqat massa birligining etaloni - kilogrammning guvoh etaloni bor. Ishchi etalon - birlikning o‘lchamini ishchi o‘lchash vositalariga uzatish uchu n mo‘ljallangan etalon. Ishchi etalon birligining o‘lchami ikkilamchi nusxa etalon bo‘yicha yoki ba‘zi hollarda, to‘g‘ridan -to‘g‘ri birlamchi etalon bo‘yicha qo‘yiladi. Etalonlarning tarkibiga na faqat kattalik birligini qayta tiklaydigan va saqlashni amalga oshiradigan eng yuqori aniqlikdagi o‘lchash vositalari etalonlar kiritiladi, balki birlik o‘lchamini etalondan boshqa o‘lchash vositalariga uzatish, o‘lchash sharoitini nazorat qilish va etalonda saqlanadigan kattalik birligi o‘lchamini o‘zgarmasligini kuzatish uchun zarur bo‘lgan boshqa o‘lchash vositalari ham kiritiladi. Zarur bo‘lganda, etalonlar tarkibiga ularning ishini ta‘minlaydigan boshqa texnikaviy vositalar (masalan, informasionhisoblash komplekslari, maxsus platformalar, inshootlar va boshq alar) kiritiladi. Ishchi etalonlar zarur bo‘lganda, namunaviy o‘lchash vositalari (NO‘V) uchun qabul qilinganidek, 1,2,...n - razryadlarga ajratiladi. Bu xolda birlikning o‘lchami razryadlari bo‘yicha bir-biriga tobe ishchi etalonlar tizimi orqali uzatiladi va birlikning o‘lchami bu tizimdagi oxirgi ishchi etalondan ishchi o‘lchash vositasiga uzatiladi. YUqorida yozilganidek, etalonlarning o‘zaro metrologik tobeligi ko‘rsatilgan sxema ko‘rinishida berilishi mumkin. Etalonlarning metrologik tavsiflari GOST 8.381-80 muvofiq ifodalanadi. Odatda etalonlar uchun o‘lchash natijalarini o‘rtacha kvadratik og‘ishi bo‘yicha ifodalangan birlikni qayta tiklashdagi tasodifiy xatoligini baxolanishi va yo‘qotilmagan muntazam xatoligini baxolanishi ko‘rsatiladi. Hozirda etalonlar uchun o‘lchash noaniqligini o‘rnatish, belgilash (aniqlash) majburiy talab bo‘lib qoldi. Etalonlarni qonuniy tasniflanishi Mazkur hudud yoki tashkilotdagi etalonlardan eng yuqori metrologik xossalarga ega bo‘lgan, birlikning o‘lchamini o‘ziga tobe o‘lchash vositalariga beruvchi va belgilangan tartibda rasmiy tasdiqlangan etalon boshlang‘ich etalon deyiladi. Qiyoslash sxemasida boshlang‘ich etalondan keyin turadigan etalonlar, odatda tobe etalonlar deb ham ataladi. Davlat uchun boshlang‘ich etalon sifatida xizmat qilishi rasmiy qaror bilan tan olingan etalon milliy (davlat) etalon deb ataladi. O‘zbekistonda milliy etalonlarni ishlab chiqish tartibi, attestatlash, tasdiqlash, qayd qilish, saqlash va qo‘llash davlat standartida O‘z DSt 8.014:2002 belgilangan. ―Milliy etalon‖ tushunchasining ta‘rifi, mohiyati jihatdan ―davlat etaloni‖ tushunchasining ta‘rifiga mos keladi. ―Milliy etalon‖ ta‘rifi ―Metrologiyadagi asosiy va umumiy atamalar xalqaro lug‘ati‖ ga mos keladi va bu ―davlat etaloni‖ va ―milliy etalon‖ atamalarining bir xil tushunchasini ifodalashini tasdiqlaydi. SHu sababli mamlakatimizda ―milliy etalon‖ atamasi alohida davlatlarga qarashli etalonlarni xalqaro etalon bilan solishtirishda yoki qator mamlakatlarning etalonlarini yalpi solishtirish ishlarini o‘tkazishda qo‘llaniladi. Etalonlarning texnik infrastrukturasi, maxsus binolar, inshootlar, uskunalar etalon komplekslarining ajralmas qismi bo‘lib, ularning tarkibi etalonlarning hujjatlarida beriladi. Milliy etalonlar davlatning strategik muhim va mutlaqo xususiyatlik ob‘ekti bo‘lib, uni sotish va sotib olish mumkin emas. Milliy etalonlarning muhimligi (qiymatliligi) o‘lchash birliligini ta‘minlashda ularning roli bilan hamda ko‘p holda aniq nushalash imkoniyatini yo‘qligi bilan va birlamchi etalonlarni yo‘qolgan hollarda qayta tiklash 27 imkoniyatini yo‘qligi bilan aniqlanadi. etalonlarning qiymatliligi muntazam metrologik tadqiqot (izlanish) lar va xalqaro solishtirishlar natijasida ularning xususiyatlarini o‘rganish va takomillashtirish bilan keskin oshadi. Milliy etalonlarning ilmiy-texnikaviy darajasi davlatning ilmiy va texnikaviy potensialining ko‘rsatkichi hisoblanadi va mamlakatning texnikaviy va iqtisodiy mustaqilligini va uning strategik maqsadlarini amalga oshirish, shu bilan bir qatorda milliy xavfsizligini ta‘minlash uchun etarli darajada bo‘lishi kerak. Milliy etalonlar bilan bir qatorda MDH davlatlar doirasida davlatlararo etalonlar ham mavjud. Bu etalonlar kelishuv asosida ishtirokchi davlatlar uchun boshlang‘ich etalon sifatida belgilangan tartibda tan olingan etalonlardir (bu etalonlar: ―Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlash-tirish sohasida kelishilgan siyosatni o‘tkazish olib borish to‘g‘risida‖ gi bitimga asosan). Davlatlararo etalon ikki va undan ortiq ishtirokchi davlatlar kelishuvi bo‘yicha qabul qilingan milliy etalonlardan iborat bo‘ladi. O‘lchashlar birliligini global masshtabda ta‘minlash uchun O‘lchashlar va tarozilar xalqaro byurosi (MBMV) da saqlanadigan xalqaro etalonlar qo‘llaniladi. Xalqaro etalonlar – Milliy etalonlar bilan qayta tiklanadigan va saqlanadigan birliklar o‘lchamlarini muvofiqlashtirish uchun xalqaro kelishuv bo‘yicha xalqaro asos sifatida qabul qilingan etalon. Misol – O‘lchovlar va tarozilar xalqaro byurosi (O‘TXB) da saqlanadigan kilogrammning xalqaro timsoli 1- chi o‘lchovlar va tizimlar bosh konferensiyasi (O‘TBK) da tasdiqlangan. Rasmda massa birligi (kilogramm)ning xalqaro etalonining tashqi ko‘rinishi keltirilgan. Milliy etalonlarni saqlovchi olimlarni metrologiya bo‘yicha.Milliy organ (O‘zbekistonda – «O‘zstandart» agentligi) tayinlaydi. Etalonlar maxsus davlat metrologik xizmat markazlarida saqlanadi. Ishchi etalonlar ham mahkama metrologik xizmati va yuridik shaxs metrologik xizmati idoralarida ularning sohasiga va belgilangan qoidalarga muvofiq saqlanadi. Davlat birlamchi va ikkilamchi etalonlarning majmui o‘lchashlar birliligini ta‘minlashda asos bo‘ladigan mamlakatning etalon bazasini hosil qiladi. O‘zbekistonda bu tashkilot O‘zbekiston Respublikasining milliy etalonlar markazi hisoblanadi. Etalonlar soni doimiy bo‘lmaydi, balki mamlakat xalq xo‘jaligining ehtiyojlariga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. O‘lchash ishchi vositalarining doimiy rivojlanishi va o‘lchash vositalari parkini kengayib borishi sababli vaqt o‘tishi bilan etalonlar sonini oshib borishi kuzatiladi. Jahon hamjihatligi mamlakatlari iqtisodining globallashtirilishi va iqtisodiy, savdo va texnologik integrasiyaning keng miqyosda rivojlanishi o‘lchashlar birliligini ta‘minlash bo‘yicha ishlarni glo bal masshtabda o‘tkazish zarurligini anglatadi. CHunki ishonarli o‘lchash informasiyasi sinov natijalarining o‘zaro tan olinishini tasdiqlaydigan va mahsulot va xizmatlarning muvofiqligini tasdiqlash va jami baholash infrastrukturasini asosi bo‘ladi. Bu o‘z navbatida, kattalik birliklarini turli mamlakatlar etalonlari bilan qayta tiklanadigan o‘lchamlarini doimiyligi va majburiy kelishishligiga qattiq talablar qo‘yadi. Bu talablarni ta‘minlash uchun milliy etalonlar xalqaro va (yoki) davlatlararo etalonlar bilan solishtirilishi kerak bo‘ladi va agar bu boshqa mamlakat milliy etalonlari bilan zarur bo‘lsa. Etalonlarning solishtirilishi - kattalikni yoki uning hosilaviy o‘lchamlarini ishtirokchi-davlat solishtirish etalonlar yordamida qayta tiklash natijasida aniqlangan o‘lchamlari o‘rtasidagi nisbatni belgilovchi amallar majmuidir. Fizik kattalikning, uning karrali yoki ulushli qiymatlarining o‘lchamini qayta tiklash, saqlash va uzatish uchun mo‘ljallangan milliy (davlat) etalonlari solishtirilishi kerak. Solishtirish amalini o‘tkazish zarurligi to‘g‘risidagi qarorni metrologiya bo‘yicha xalqaro va regional tashkilotlarning tavsiyalarini hisobga olgan holda etalon – ega (davlat) si qabul qiladi. Milliy etalonni tekshirish (tadqiq qilish) va qayta tiklanadigan birlik o‘lchamini aniqlash bo‘yicha ishlarning majburiy tarkibiy qismi bo‘lib solishtirish hisoblanadi. Qoidaga binoan, aniqlik darajasi bir xil bosqichda bo‘lgan etalonlar solishtirilishi kerak. Etalonlarning solishtirilishi tashiladigan etalonlar yordamida amalga oshiriladi, bunday etalon bo‘lmagan holda ishtirokchi davlatlar kelishuvi bo‘yicha solishtirish vositasi tanlanadi. Solishtirish etaloni (solishtirish vositasi) barqarorlik talablariga muvofiq bo‘lishi kerak. Etalonlarni solishtirilishi aylanma, radial yoki kombinasiyalangan bo‘lishi mumkin. Solishtirish tusini tanlash (aylanma yoki radial) taqqoslash etaloni (solishtirish vositasi) ning barqarorligiga qarab o‘tkaziladi. Solishtirish ishtirokchi - davlatlar soniga qarab solishtirish ikki tomonlama va ko‘p tomonlama solishtirishga bo‘linadi. Ko‘p tomonlama solishtirishning eng tarqalgan turi xalqaro va regional solishtirishlardir. Etalonlarni xalqaro solishtirilishi konsultativ komitet (KK) rahbarligi ostida O‘lchovlar va tarozilar xalqaro kamitetining (O‘TXK) va regional metrologik tashkilotlarning ruhsati va nazorati ostida o‘tkaziladi. Ular solishtiriluvchi etalonlarning ekvivalentligini tan olinishini va o‘lchashlarning hamda solishtirish ishtirokchilarining sertifikasion sinovlarining to‘g‘riligini yuridik asosini tashkil etadi. Etalonlarning ekvivalentligi deganda etalonlarni metrologik maqsadlarda ishlatishda ularning muhimligi va qiymatliligi bo‘yicha tengligi tushuniladi. 28 Mazkur sohada asosiy usullarni tekshirish uchun Kon sultativ komitet tomonidan tanlagan solishtirish usullaridan biri - tayanch solishtirish deyiladi. Tayanchli solishtirishni ikkita asosiy turi mavjud. Birinchi turiga shunday etalonlarni solishtirish kiradiki, ularda davomli barqarorlik kuzatiladi (bu turd agi etalonlar kvant effektiga asoslangan bo‘ladi). Ikkinchi kategoriyaga shunday etalonlarni solishtirish kiradiki, ular uchun barqarorlik uzoq muddatli deb bo‘lmaydi. Solishtirish usuliyatlarini o‘tkazish va ba‘zi xollarda, natijalarni baholash, bu ikkala xolda bir - biridan farq qilishi mumkin. Tayanchli solishtirish natijalari etalonlarni ekvivalentligi to‘g‘risida mulohaza qilishga imkon beradi. Ikkita milliy etalonlarning ekvivalentlik darajasi - etalon yordamida qayta tiklangan birliklarni qiymatlari bo‘yicha metrologik institutlarning ikki milliy etalonlarining darajasi bir - biriga mos bo‘lgan darajadir. Tayanchli solishtirish natijalari muayyan noaniqlikka ega. 1999 yilning oktyabrida Parijda O‘lchovlar va tarozilar Xalqaro kamitetining (O‘TXK) v a O‘lchovlar va tarozilar Xalqaro byurosi (O‘TXB) ning uyushmasi ostida milliy metrologik institutlarining boshliqlari - etalonlarni saqlovchi (O‘MI) 38 - davlat Metrik konvensiya a‘zolari bilan bitimga qo‘l qo‘yishgan. «Milliy metrologik institutlari (O‘MI) tomonidan beriladigan milliy etalonlarning, kalibrlash sertifikatlarni va o‘lchashlarning o‘zaro tan olinishi to‘g‘risida bitim». Hozirda bu bitimga yana turli mamlakatlardan 11 ta milliy metrologik institutlari (O‘MI) qo‘shildi. Bitimning asosiy maqs adi quyidagilar: milliy etalonlarning ekvivalentlik darajasini o‘rnatish (aniqlash); O‘MI tomonidan beriladigan kalibrlash va o‘lchashlar sertifikatlarini o‘zaro tan olinishi; davlat va boshqa mamuriy organlarni keng doirali shartnomalar uchun xalqaro savdoga, ilmiy-texnikaviy hamkorlikka va me‘yoriy hujjatlarni ishlab chiqishga tegishli ishonchli texnik baza bilan ta‘minlash. Milliy metrologik institutlari etalonlarning metrologik holatlari har tomonlama tekshirilganligi to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni chop etish bilan barcha metrologik xizmatlar ro‘yxatini beradi. Bu xizmatlar tegishli sertifikatlarni berilishini tasdiqlovchi va bitimni hamma qatnashuvchilari tomonidan tan olinadigan tegishli sertifikatlarni berilishini tasdiqlaydigan ma‘lumotlardan iborat bo‘lishi kerak. Ayrim davlatlarda o‘tkaziladigan metrologik faoliyat natijalarini o‘zaro tan olinishining ob‘ektiv asoslarini ta‘minlash uchun, bitimlar quyidagi shartlarni bajarilishini talab etadi: ayrim belgilangan usuliyat bo‘yicha o‘tkaziladigan qator tayanch solishtirish natijalarining mavjudligi. Bu usuliyat milliy etalonlarning ekvivalentligi darajasini ifodalaydi; milliy metrologik institutlari (O‘MI) faoliyatini barqarorligini kafolatlaydigan xar bir O‘MI da tegishli tizim sifatini ta‘minlash ishlari; har qaysi (O‘MI) milliy metrologik institutlar (O‘MI) ni spesifik ehtiyojlarini qanoatlashtirish maqsadida o‘tkaziladigan qo‘shimcha solishtirishlarda muvaffaqiyatli ishtirok etishi. Bitim hamkorlikni koordinasiyalashni o‘lchovlar va tarozilarni xalqaro byurosi (O‘TXB) ga yuklaydi. Tayanch va qo‘shimcha solishtirishlarga javobgarlik konsultativ komitetlariga, O‘lchovlar va tarozilar Xalqaro komitetlari (O‘TXK) ga, regional metrologik tashkilotlar (RMT) va O‘TXB larga yuklanadi. O‘MI da deklarasiyalanadigan o‘lchashlar va kalibrlash imkoniyatlari (salibration and measurement sapabilitiyes - SMS) bo‘yicha ma‘lumotlarni taxlil qilish va chop etilishi RMO va MBMV larning birlashgan komiteti amalga oshiradi. Bitimni bajarishga tegishli barch a ma‘lumot O‘TXB ning Web-sayti -www.bimp/orgda saqlanadigan ilovalarda beriladi (bitimlarning matni o‘sha erda fransuz va ingliz tillarida nashr etilgan). Etalonlarni solishtirish davriyligi (etalonlar yordamida qayta tiklanadigan), kattalik qiymatlarini barqarorligiga, etalonlarning aniqligiga, birlikni qayta tiklash prinsiplariga va boshqa qator texnik va iqtisodiy omillarga bog‘liq holda belgilanadi. Masalan, massa va uzunlik birliklarini etalonlari 15 - 20 yilda bir marta solishtiriladi, elektr va yorug‘lik birliklarining etalonlari 3 - 5 yilda bir marta solishtiriladi. Massa birligining Xalqaro timsoli (6.2rasm) birlik o‘lchamini ikkilamchi nusxa-etalonga uzatish uchun xalqaro darajadagi spesifik qoidalarga qattiq rioya qilingan holda 25 yilda bir marta ishlatiladi. Zamonaviy vaqt va chastota etalonlarining aniqligi nihoyatda yuqori bo‘lishiga qaramay, (birlikni qayta tiklash nisbiy xatoligi 10-13 atrofida) bunday etalonlarning xalqaro solishtirilishi doimo maxsus yo‘ldosh aloqa kanallaridan foydalanilgan holda o‘tkaziladi. Bu butun dunyo vaqt shkalasini yuqori darajadagi aniqlikda saqlash uchun zarur. Mamlakatning etalon bazasi xalq xo‘jaligini metrologik ta‘minlashning markaziy, eng muhim elementi bo‘lib hisoblanadi. Uning rivojlanish darajasi mamlakatdagi barcha o‘lchashlar darajasini aniqlaydi, chunki etalonlar ishonchli va aniq o‘lchash axborotiga va o‘lchashlar natijalarining taqq oslana olishiga erishish uchun, ya‘ni metrologiyaning muhim amaliy vazifasini – o‘lchashlar birliligini ta‘minlash uchun ob‘ektiv zamin yaratadi. Etalon bazadan o‘lchashlarning turli sohalarida ishlatiladigan barcha etalonlar (birlamchi, maxsus, ikkilamchi) majmui tushuniladi. Ayni vaqtda MDH etalon bazasi 140 davlat birlamchi va 600 ga yaqin ikkilamchi (asosan - ishchi) etalonlarni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasida yuqori razryadli namunaviy o‘lchovlar va asboblar bilan birga o‘lchashlarning barcha turlari va sohalarida 70 ta fizik kattaliklarning qayta tiklanishini va saqlanishini ta‘minlaydigan 9 ishchi etalonlar joylashgan. Bu bilan respublika xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida o‘lchashlar birliligini ta‘minlash sharoitlari yaratildi. 29 YAngi O‘z DSt 8.012:2005 standartiga ko‘ra xalqaro birliklar tizimi asosiy – metr, kilogramm, sekund, amper, kelvin, kandela, mol va hosilaviy birliklardan iborat. Standartga binoan avvalgi qo‘shimcha birliklar – yassi burchak (radian) va fazoviy burchak (s teradian) – endi hosilaviy birliklar qatoriga kirdi. Ular har qanday hosilaviy birliklar va qo‘llashga qo‘yilgan (ba‘zi) tizimdan tashqari birliklarning qayta tiklanish imkoniyatini ta‘minlaydi. Umuman MDH etalon bazasi xalq xo‘jaligining eng zarur talablarini qondiradi. YAratilgan davlat etalonlari o‘zlarining metrologik tavsifnomalari bo‘yicha etakchi chet el mamlakatlari etalonlaridan qolishmaydi. Etalon bazaning rivojlanish tendensiyasi – fundamental fizik konstantalar Fundamental fizik konstantalar (FFK) va barqaror fizik hodisalardan foydalanish asosida ayrim etalonlardan o‘zaro bog‘liq ―tabiiy‖ etalonlar tizimiga o‘tish muhimdir. Bu asoslangan hollarda birliklar o‘lchamlarini qayta tiklash va uzatishning markazlashtirilmagan tizimiga o‘tishga imkon beradi. Etalonlar va shkalalar nazariyasi sohasida vaqt, chastota va uzunlik birliklarining yagona etalonlarini yaratish bo‘yicha ishlar tugallandi. elektromagnit o‘lchashlar sohasida kvant hodisalaridan va FFK dan foydalanish asosida o‘zaro bog‘liq etalonlar majmuini yaratish bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Metrologik ta‘minotning kelgusidagi ravnaqi, uni xalqaro talablar bilan uyg‘unlashtirish, o‘lchashlar natijalarining aniqligi va ishonchliligini oshirish, mahsulotni sinash va sertifikatlashtirish natijalarini xalqaro darajada tan olish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1996 yil fevralda ―O‘zbekiston Respublikasi Milliy etalon bazasini shakllantirish va metrologik ta‘minotni takomillashtirish to‘g‘risida‖gi Qarori qabul qilindi. ―O‘zstandart‖ agentligi «O‘zbekiston milliy metrologiya instituti» davlat korxonasini («O‘zMMI» DK) o‘z faoliyati bilan o‘lchash, sinash va mahsulotni sertifikatlashtirish natijalarini xalqaro darajada tan olinishi, O‘zbekiston Respublikasida o‘lchashlar, sinashlar, standartlashtirish va sertifikatlashtirish birligini ta‘minlash maqsadida milliy etalonlarni tekshirish, saqlash va ishlatishni amalga oshiruvchi ilmiy -tekshirish davlat korxonasidir. Yüklə 1,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|