Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- Misgərlik və dəmirçilik terminləri.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 167 167 ayırmaq olar: 1) misgərlik; 2) dəmirçilik; 3) toxuculuq; 4) zərgərlik; 5) dabbaqlıq; 6) dulusçuluq. Tat dili ilə bağlı aparılmış təhlil və araşdırmalar, toplanmış materiallardan aydın olur ki, misgərlik və toxuculuğa aid terminlərin sayı daha çoxdur. Ona görə də bu iki yarımqrupa aid terminləri ayrıca, digər yarımqrupa aid terminləri isə bir yerdə araşdırmaq məqsədəuyğundur. Onu da qeyd edək ki, misgərlik və dəmirçilik bir-birindən istifadə olunan materialın növünə görə fərqlənən sənət növləridir. İnsanlar, şübhəsiz ki, müəyyən metallardan daha tez istifadə etmişlər. Ümumiyyətlə, metal emalı ilə bağlı əsas sənət sahələri dəmirçilik, misgərlik, tənəkçilik və zərgərlikdir. Mis ilk istifadə olunmuş metaldır. Qalay, qurğuşun və başqa metalların mislə qarışığından tunc alınmışdır. Tunc dəmirdən əvvəl istifadə edilmişdir. Sonralar sənətkarlar dəmir əşyalar düzəltməyə üstünlük vermişlər. Dəmir sözü V əsrə aid yazılı abidələrdə qeydə alınmışdır: «Təmir kapığka təki sülədim» (118, 71). Lakin bəzək əşyalarının, eləcə də, ərzaq saxlanması və yeməklə bağlı əşyaların dəmirdən hazırlanmasına üstünlük verilməmişdir. Bu, suyun təsiri ilə dəmirin paslanması ilə əlaqədardır. Azərbaycanda dəmir e.ə. ikinci minilliyin axırları birinci minilliyin əvvəllərindən istifadə edilmişdir. Ölkədə arxeoloji qazıntılar nəticəsində Dəmir dövrünə aid çoxlu abidə aşkara çıxarılmışdır (22, 400-401). Misgərlik və dəmirçilik sənətləri ilə məşğul olanlar hər iki sənət növünə aid məmulatları hazırlaya bilirlər. Dəmirçilikdə kənd təsərrüfatında istifadə olunan alətlərin hazırlanması əsas yeri tutursa, misgərlikdə evdə istifadə olunan əşyalar, silahlar və s. daha çox düzəldilir. Bu sənət növləri ilə məşğul olan ustaların istifadə etdiyi alətlər də, əsasən eynidir. Məlumdur ki, sənət sahələrinin diferensiasıyası onlara aid sözlərin müxtəlif sahələrə aid terminlər sisteminə Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 168 168 daxil olmasına səbəb olmuşdur. Dəmirçilik və misgərlik terminlərinin mühüm bir qisminin eyniliyi də bununla bağlıdır. Sənət növlərinin bir-birindən ayrılması tarixin müəyyən dövründə baş vermişdir. Sənətlərin ayrılması həm bir sıra köhnə terminlərin, həm də yeni yaranan sənət leksikasına aid vahidlərin semantikasına təsir göstərmişdir. Çünki bir sıra sahələrdə adlandırma həmin sahə ilə məşğul olanlar tərəfindən yerinə yetirilmişdir. Lakin müxtəlif materialların, alətlərin xalqın etnik-mədəni dəyərlər sisteminin, dünyabaxışı və adət- ənənələrindən bəhrələnən ornament və naxışların müştərək istifadə edilməsi, nəhayət, fərqli materiallardan hazırlanan eyni məmulatların adları sahə leksikalarına daxil olan müəyyən sözlərin həm formaca, həm də semantikaya görə üst- üstə düşməsinə zəmin yaratmışdır. Misgərlik və dəmirçilik sənətlərinin leksikasında bu cəhət özünü aydın büruzə verir. Ona görə də bu iki sənət növünə aid terminlərin tat dili üçün bir yerdə öyrənilməsi daha düzgündür. Misgərlik və dəmirçilik terminləri. Bu sənət sahələri Lahıcda geniş inkişaf etmişdir. Lahıcların həyat və məişətində misgərliyin öz yeri var. Lahıc misgərlərinin işləri təkcə Azərbaycanda deyil, dünya miqyasında ad qazanmışdır. Azərbaycanın bu ərazisində qeyd olunan sənət növünün təşəkkül tapması, formalaşması və inkişafı tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Aydındır ki, misgərlik sənəti insanın öz məişəti üçün əşyalar hazırlaması ilə təşəkkül tapmışdır. Tədricən hazırlanan əşyaların, həmçinin onların hazırlanmasında istifadə olunan alətlərin çeşidi artmış və, beləliklə, bu məmulatların hazırlanması sənət səviyyəsinə yüksəlmişdir. Bütün xalqların istifadə etdiyi məişət əşyaları forma və funksiyalarına görə, əsasən, oxşardır. Onların Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 169 169 hazırlanması proseslərində də oxşarlıq aydın hiss olunur. Bunun səbəbi odur ki, misgərliklə məşğul olanların hazırladıqları məmulatlara olan ehtiyac, onları hazırlamaq üçün istifadə olunan materiallar və alətlər, demək olar ki, eyni olmuşdur. Misgərlik, eləcə də, başqa sənət növləri ilə bağlı olan xüsusi leksika, əsasən ümumişlək sözlərdir. Bu da sənətin ilk növbədə məişətlə bağlılığının nəticəsidir. İnsanlar məişətdə işlədilmək üçün hazırlanmış əşyalara ad vermiş və öz nitqlərində onlardan istifadə etmişlər. Sənət sahəsinin əhatə dairəsi genişləndikcə müvafiq sənət-peşəyə aid leksik vahidlərinin, deməli, terminlərin sayı da artmışdır. «Dilin inkişafının ilk dövrlərində sözlər ümumi leksik funksiya daşıyaraq, müəyyən məqamlarda, xüsusi məqsədlərlə termin vəzifəsi də yerinə yetirmişdir. Abidələrdə işlənən termin səciyyəli sözlər ümumxalq danışıq dilinin leksik vahidləri olmuşdur» (126, 5). Azərbaycan tatlarının dilində işlənən və misgərlik terminləri sırasında yer tutan noy «ling», məbrəd «yeyə», sərdəf «samovar lüləyinin dib hissəsi», satıl «mis su qabı», lüleyin «lüleyin», ökişi «tayqulp mis suqabı», baxtəvər «iki qulplu sərnic», ohun «dəmir», aşpəlö «aşsüzən», ərsin «ərsin», mıs «mis» və s. terminlər, əslində ümumişlək leksik qatdan terminoloji laya keçmişdir. Misgərlik sənəti inkişaf etdikcə, bu sahəyə aid alətlər də artmışdır. Təbii ki, hər bir alətin öz adı olmuşdur. Məsələn, sundum «zindan», simbə «metalda mıx yeri açmaq üçün alət» ( mıxkəş «kəlbətin», qalamıx «mıx düzəltmək üçün alət», kəlbəti icoğ «masa», ödrang «ocağı qarışdırmaq üçün alət» və s. Sənətdə eyni alətin müxtəlif növləri tətbiq edilir. Məsələn, sundum sözünü götürək. O, alətin ümumi adıdır: İn sunduma çan soli kor bəfidoştənim. «Bu zindanı neçə ildir işlədirik». Amma sundumun müxtəlif növləri var. Çiloğ bir Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|