Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 289 satirik əsərlərini daxil etmişdi. Nizami, Füzuli, Krılov və başqalarından da tərcümələr daxil etmişdi, lakin Seyid Əzim Şirvani bu dərslikləri nəşr etdirə bilmir. A.O.Çernıyayevski və S. Vəlibəyov həmin dərsliklərə daxil olan materialların bir qismini «Vətən dili» kitabına daxil etdilər. Bu kitaba uşaqlar üçün Azərbaycan dilində klassik şeirimizdə material olmadığından H.Qaradağlının uşaq şeirlərini daxil etdilər. Milli uşaq şeirlərinin yoxluğundan şikayətlənən müəlliflərin bu dərsliyi öz dövründə geniş şöhrət tapmış, dönə-dönə nəşr olunmuşdur. Milli məktəblərin açılmasında, yeni proqram və dərs- liklərin yaranmasında Rəşid bəy Əfəndiyevin xidmətləri böyükdür. 1898-ci ildə Türkiyədə «Uşaq bağçası» adlı əlifba dərsliyi nəşr etdirir və bu dəfələrlə nəşr olunur. 1901-ci ildə isə Bakıda ədibin «Bəsirətül-ətfal» adlı mükəmməl irihəcmli dərsliyi nəşr olunur. «Əkinçi» qəzetinin nəşri maarifçi ziyalılara öz əsərlərini çap etdirməyə böyük köməklik göstərdi. Azərbaycan milli mətbuatının təməlini qoyan maarifpərvər şəxsiyyət Həsən bəy Zərdabi «Əkinçi» qəzetinin nəşrinə nail olmaqla, zəhmətkeş kütlələrin, xalqın sabahını düşünən insanların fəaliyyətinin daha da genişlənməsi üçün böyük işlər gördü. O bağlanandan sonra «Ziya», «Kəşkül» «Əkinçi»nin ənənələrini davam etdirirdi. Azərbaycan yazıçılarının, şairlərinin, əsərlərinin çap olunmasına böyük xidmət göstərirdi. «Kəşkül» qəzetinin səhifələrində maarifpərvər ziyalılar oricinal əsərlər əsasında dərsliklər tərtib etmək haqqında maarifpərvər ziyalılarla müzakirələr açırdı ki, bu da təsirsiz qalmırdı: «Həsən bəy Zərdabi yaradılması nəzərdə tutulan dərsliklərə yüksək ideya- məzmuna malik hekayələr və mahnılar daxil etməyi, bu yolla uşaqlarda vətənpərvərlik hisslərini qüvvətləndirməyi lazım Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 290 görürdüsə, M.Şahtaxtlı rus ədəbiyyatından tərcümə ilə yanaşı, el arasında geniş yayılmış saysız-hesabsız nağılları, hekayələri, rəvayətləri, atalar sözlərini, tapmacaları, aforizmləri toplayıb kitab halında nəşr etməyi təklif edirdi. S.Vəlibəyov isə uşaq mütaliəsinə verilən quru didaktizmdən ibarət hekayələrin əksinə olaraq, mövzusu canlı həyatdan götürülmüş, balaca həmvətənləri mənsub olduqları xalqın məişəti, dünyagörüşü ilə tanış edən əsərlərə üstünlük verirdi». Ədəbiyyatın, xüsusilə realist ədəbiyyatın fəaliyyətinin daha da güclənməsi, Azərbaycan–rus dilində açılan məktəblər uşaq ədəbiyyatının inkişafına təsir göstərirdi. Abbasqulu ağa Bakıxanov, Qasım bəy Zakir nəsihətamiz ruhlu əsərləri, təmsil və hekayələri ilə uşaq ədəbiyyatının meydana çıxmasına imkan yaratdı. Seyid Əzim Şirvaninin yaradıcılığı ilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı yeni mərhələyə daxil oldu. Böyük realist-maarifçi tərbiyəvi lirik şeirləri, mənzum və mənsur hekayələri, nəsihətamiz təmsilləri, ən başlıcası, satirik mündəricəli əsərləri ilə əsrin ruhundan doğan yeni məfkurəli uşaq ədəbiyyatının əsasını qoydu. (Q. Namazov). 1901-ci ildən 1920-ci ilə qədər olan dövr öz mürəkkəbliyi ilə seçilən dövrdür. İnqilabi hərəkat Rusiyanın özündə, eləcə də onun ucqarlarında milli şüurun oyanışına, elmin, maarif və mədəniyyətin çiçəklənməsinə daha möhkəm zəmin yaratdı. Milli dildə tədris olunan məktəblərin sayı artdı. Milli ədəbiyyat həmin məktəblərdə tədris olunurdu. Mətbuat ətrafında toplaşan Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Rəşid bəy Əfəndiyev, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov, Firidun bəy Köçərli, Üzeyir Hacıbəyov, Abdulla Şaiq, Abbas Səhhət, Soltan Məcid Qənizadə, Mahmud Mahmudbəyov kimi tərəqqipərvər yazıçılar Sənət, sənətkar və zaman 291 bədii yaradıcılıqlarını davam etdirməklə bərabər müəllimlik edir, dərsliklər tərtib edir, dərs vəsaitləri və proqramlar hazırlayır, teatrı inkişaf etdirir. Teatr əsərləri yazır, tamaşaya qoyur, aktyor, recissor kimi də fəaliyyətini davam etdirir, ədəbiyyatımızla yanaşı mədəniyyətimizin, incəsənətimizin gələcəyi naminə böyük fədakarlıqla çalışırdılar. Müəllimlər yeni üsullu məktəblərin açılması, artması, yüksək səviyyəli dərsliklərin hazırlanmasına səy göstərdilər. Nəriman Nərimanov bu sahəyə daha çox diqqət yetirir, yeni üsullu məktəblərin artması üçün çalışırdı. Yeni dərsliklər yaranırdı. «Birinci il» (1909), «İkinci il» (1908), «Üçüncü il» (1909) «Yeni məktəb» dərslikləri yarandı və bunlarda həm milli uşaq ədəbiyyatının, həm də tərcümə ədəbiyyatının ən yax- şı nümunələri seçilib toplanmışdı. Eyni zamanda Abdulla Şaiqin «Uşaq gözlüyü», «Gülzar», İrəvan müəllimlərinin Tiflisdə çap etdirdiyi iki hissəli «Ana dili» və başqa dərsliklərdə, vəsaitlərdə də yeni məzmunlu uşaq ədəbiyyatın- dan nümunələr verilmişdi. Nəriman Nərimanov gəncliyimizin maariflənməsi, yaxşı vətəndaş kimi yetişməsi üçün məktəblərin rolunu yüksək qiymətləndirir, onların təlim–tərbiyəsi uğrunda çalışır, məqalə, məruzə və çıxışlarında ana dilimizin saflığı, qorunub saxlamaları «balaların vətənpərvərlik tərbiyəsinin əsas qayəsi hesab edirdi. O, öz silahdaşlarına, qələm dostlarına: «siz ana dilini bilməsəniz millətimizə yavuq olub onun dilini anlamayacaqsınız. Anlamayan surətdə onun dərdinə əlac edə bilməyəcəksiniz, əlac etməyən surətdə nəyə lazımsınız?» - deyirdi. Ə. Haqverdiyev «Bəxtsiz cavan» əsərini yazdı və yeni nəsli təmsil edən gənc Fərhad surətini yaratdı, burada mülkədar–burcua cəmiyyətinin çürük mənəviyyatını göstərdi. Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 292 Maarifpərvər ədiblər ailə–məişət mövzulu əsərlər yazır, məktəbi, elmi təbliğ edir, maarif xadimləri dərslikləri daha da təkmilləşdirir, təlim–tərbiyə məsələsinə daha qayğıyla, məsuliyyətlə yanaşır, özləri də yazdıqları ədəbi əsərlərində uşaqların həyatından, onların arzu–istəklərindən, həyatdakı çətinliklərindən bəhs edirlər. Rəşid bəy Əfəndiyevin, Süleyman Sani Axundovun, Abdulla Şaiqin, Üzeyir Hacıbəyov, Firudin bəy Köçərli, İ.Musayev və başqalarının ədəbi fəaliyyəti ilə, pedaqoci fəaliyyəti vəhdət təşkil edirdi. Onlar tədris etdikləri əsərlərdə zəruri mövzuları seçir, insanpərvərlik, humanist ideyalı əsərlərin məzmununa xüsusi diqqət yetirir, onlarda vətəndaşlıq qeyrəti, maarif və mədəniyyətə meyil oyadırlar. R.Əfəndiyev «Elm tükənməz xəzinədir» hekayəsində elmə, maarifə, təhsilə gənc nəsli yönəltmək üçün yazırdı: «Bu elə bir xəzinədir ki, onu sandıqda qoruyub qaravul və gözətçi olmağı və hesab saxlamağı istəməyir. Elm bir dövlətdir ki, onu itirmək olmaz və oğurlamaq mümkün deyildir...elm puldan və paradan zəngin, topdan və tüfəngdən ötkün, xəncərdən və qılıncdan kəskindir». Süleyman Sani Axundov uşaqların acı taleyindən bəhs edən «Qorxulu nağıllar» silsilə hekayələrini, Yusif Vəzir Çəmənzəminli «Məlikməmməd», «Əziz», S.M.Qənizadə «Tülkü və Çax-çax bəy», İ.Musabəyov «Cəhalət fədailəri», «Rzanın qutusu», «İki dost» və s. hekayələrini, Mirzə Ələkbər Sabirin, Abbas Səhhətin vətənpərvərlik ruhunda, eləcə də kiçik yaşlı uşaqlar üçün yazdıqları əsərlər, əsl xalq müəllimi, maarifpərvər insan Abdulla Şaiqin şeirləri, dərslikləri Firudin bəy Köçərlinin xidmətləri bu dövr uşaq ədəbiyyatının inkişafında misilsizdir. Firudin Köçərli şifahi xalq ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrini toplayaraq «Balalara hədiyyə» (1912) adlı dərs Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|