Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 293 vəsaitini yeni pedaqoci prinsiplər əsasında tərtib etmişdir. Yazıçı-tənqidçi Seyid Hüseyn bu kitabı yüksək dəyərləndirərək yazırdı: «Hərçənd bu kitab zahirdə uşaqlar üçün yazılmışdırsa da, lakin bütün ənənəyi milliyəsi... nağıl və hekayələri, milli misal və nəğmələri uşaqlara məxsus oyuncaqları tərtib etdiyindən bizi keçmişimizlə aşina edir. Keçmişimizə qarşı bizdə milli duyğu oyandırır... Möhtərəm Firudin bəy Köçərli cənabları bizdən ötrü kəndi hədiyyəsi ilə böyük bir cığır açdı». Firudin bəy Köçərli uşaq ədəbiyyatıyla bağlı bir sıra məqalə və məktublarında dilin saflığı məsələsini ön plana çəkirdi. «Ana dili» məqaləsində bu məsələni xüsusilə qarşıya əsas vəzifə kimi qoyurdu. O yazırdı: «Hər millətin özünə məxsus ana dili var ki, onun məxsusi malıdır. Ana dili millətin mənəvi diriliyidir, həyatının mayəsi məziləsindədir... Hər kəs öz anasını və vətənini sevdiyi kimi, ana dilini də sevir». O həm xalq ədəbiyyatını toplamış, həm ədəbi–tənqidi təfəkkürünü inkişaf etdirən əsərlər yazmış, həm də uşaqlar üçün hazırlanan dərsliklər haqqında maarifçilik mövqeyindən çıxış etmişdir, onların məqsədyönlü fəaliyyətləri nəticəsində onlardan sonra Ş.Əfəndizadə, Ə.A.Münzib, A.Ağabəyli, B.Mürşid, C.Əsgərzadə, Ə.Cəfərzadə, F.Ağazadə yetişmiş, Azərbaycanın bir çox əyalətlərində müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, maarifin inkişafı üçün çalışaraq, əllərindən gələni əsirgəməmiş, uşaqlar üçün əsərlər, dərsliklər yazmış, hazırlamışlar. Bu dövrdə yetişməkdə olan romantik ədib və şairlər də realist və maarifçi ədiblər kimi elmi, maarifi, xalq kütlələrinin savadlanmasını əsas bilir, yeni nəslin təlim və tərbiyəsində ortaq mövqe tuturdular. M.Hadi, H.Cavid, A.Səhhət, C.Cabbarlı, A.Divanbəyoğlu, Ə.Cavad kimi ziyalılar maarifi təbliğ edir, yeni üsullu məktəblərdə təhsil alan gənclərin həyatından sevinclə danışır. M.Hadinin «Məktəb Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 294 şərqisi», «Qızlar bağçası» əsərləri buna nümunədir: «Məktəb şərqisi»nin yazıldığı dövrdə xalq hələ məktəbin, elmin əhəmiyyətini kifayət qədər bilmir, öz uşaqlarının gələcək taleyini ruhaniliyə və ticarətə bağlamağa səy göstərirdilər: Şair məktəbi cəhalət yuvasını işıqlandıran Günəşə, təbiətə sığal verən güzgüyə, açıq ürəklərə həyat verən beşiyə bənzədir: H.Cavid «Qız məktəbi» şeirində zəngin bir ailədə böyümüş qızın sadə davranışını, təhsilə, elmə, müəllimə hörmət və məhəbbətini, özünə ziynəti «bilik» olduğunu, yeni ruhlu ziyalıların gəlişini sevinclə qarşılayır. Ümumiyyətlə, uşaq ədəbiyyatı yeni yetişən gənc nəslə gözəl insani keyfiyyətlər aşılayır, onların dünyagörüşünün formalaşdırır. Ona görə də maarifçi xadimlər birinci növbədə yaradılmış dərsliklərin yaxşı cəhətlərini qiymətləndirməklə bərabər nöqsanlarını da görüb, vaxtında qarşısını almaq üçün çalışmışlar. Dərsliklərə daxil edilən əsərlərdə vətənpərvərlik, millilik, humanist duyğulara hörmət, qocalara, uşaqlara, qadınlara rəğbət bəsləmək hissinin ön plana çəkilməsi vacibliyi, tərtib edilən dərsliklərdə «ədəbiyyatımızın ideya zənginliyi, bədii qüdrəti, milli xüsusiyyətləri»nin parlaq əksini tapması məsələsi ön plana çəkilirdi. Romantik Azərbaycan yazıçısı A.Divanbəyoğlunun «İlan», «Fəhlə» hekayələri uşaq ədəbiyyatının yaxşı nümunələri kimi dəyərləndirilir. Ə.Cavadın sadə, oynaq, əlvan şeirləri olan «Müəllim», «Quşlara», «Mən Tuqayam, bir quşam», «Beşik» kimi əsərləri uşaq ədəbiyyatının yaxşı nümunələridir. Cəfər Cabbarlının «Bahar», «Qürub çağı bir yetim», «Boranlı qış gecəsi» uşaqlar üçün, yeniyetmə uşaqların oxuması üçün dəyərli bilinir. XX əsrin birinci ilk illərində uşaq mətbuatına ehtiyac artdı. «Molla Nəsrəddin»dən sonra «Zənbur», «Kəlniyyət», «Babayi–əmir», «Məzəli», «Tuti», «Bəhlul», «Lək-lək» kimi satirik curnallar fəaliyyətə Sənət, sənətkar və zaman 295 başladı ki, bunlar uşaq mətbuatına da cığır açdı. «Dəbistan» (1906-1908), «Rəhbər» (1906-1907), «Məktəb» (1911-1920) məcmuələri milli uşaq ədəbiyyatının inkişafına geniş yol açmış oldu. Nəriman Nərimanov yazırdı: «Bu vaxtadək kitabsızlıqdan uşaqlarımız zərərli, əqidəni pozan kitablar oxuyub naəlac qalmışlar. «Dəbistan» isə bu tövr kitabların aradan götürül- məyinə səbəb olub, zəmanəmizə lazım olan məlumatlar verməyini gözləyirik. Bəli, oxuyanlarımızda qeyrət görünür, hər kəs öz qüvvəsinə görə işləyir. İşləyin, qeyrətli qardaşlar, işləyin. Qoy millətin afərin səsi sizə ürək verib qeyrətinizi dəxi artırsın». Yeniyetmələrin təlim–tərbiyəsinə, zehni inkişafına təsir edən, onlarda xalqa məhəbbət hissi tərbiyə etmək ruhunda fəaliyyətini davam etdirən «Dəbistan»ı C.Məmmədquluzadə, Sabir alqışlayır, bu curnalın səhifələrində maarifpərvər ədiblərimiz əsərlərini, tərcümələrini nəşr etdirirdilər. «Rəhbər» curnalı pedaqoci təmayüllü curnal olub «təlim –tərbiyə məsələlərinə rəhbərlik məqsədi daşımışdır. Hər iki curnalın ətrafına istedadlı yazıçılar, şairlər, pedaqoqlar, geniş dünya- görüşə malik ziyalılar cəlb edilmişdir. Yazıçılar uşaqlar üçün yazdıqları əsərlərində böyüklərin mühakiməsini, həyat təcrübəsini, ictimai həyat haqqında düşüncələrinin nəzərə aldığı kimi, onların da yaş xüsusiyyətlərini, anlama, qavrama qabiliyyətinə qarşı diqqətli idilər. Uşaqları az–çox sinifdənxaric oxu materialları ilə təmin edən bu curnallar bağlansa da, maarifçi ziyalılar öz fəaliyyətini dayandırmadılar, 1911-ci ildə çar hökuməti «Məktəb» adlı uşaq curnalının nəşrinə icazə verməyə məcbur oldu. Qafar Rəşad Mirzəzadə və Əbdürrəhman Əfəndizadənin redaktorluğu ilə bu curnal nəşrə başladı. Ən uzun ömürlü bu curnal–uşaq curnalı olan «Məktəb», Azərbaycanda konkret–sinif–dərs şəraitindən kənar Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 296 oxu vərdişlərini təmin edən, balacaların təlim –tərbiyəsini istiqamətləndirən yeganə mətbuat orqanı idi». (A.Hacıyev). Bu curnalın nəşrində Nəriman Nərimanovun fəaliyyəti böyük idi. Bu curnalda nəşr olunan əsərlərdə (Əlisəttar İbrahimovun «Məktəbli», «Aqil uşaq», «Ağca», «Mərhəmətli ata», «Müəllim», «Zavallı qız», Ə.Hüseynzadənin «Uşaq və ana», «Məktəbə dəvət», Camo bəy Aciz Şirvaninin «Qəlblər və Heydər», «Uşaqlıq», «Xonça nəğməsi» və s.) valideyn-övlad münasibətləri, məktəbə, təhsilə çağırış problemləri bədii şəkildə verilirdisə, S.Ə.Şirvani A.Səhhət, M.Ə.Sabirin satirik-didaktik təmsilləri, rus ədibləri L.Tolstoy, Krılovdan tərcümələrini də vermişdir. Yeni məktəbin, elmin, təlim və tərbiyənin roluna, gənc nəslin böyük gələcəyinə inam ifadə edən S.Ə.Şirvaninin «Oğluma nəsihət», M.Ə.Sabirin «Məktəb şagirdlərinə», Ə.Nəzminin «Məktəb uşağı», A.Səhhətin «İki uşaq», H.Cavidin «Bir qız», R.Əfəndiyevin «Qızlarıma nəsihət», Q.Ə.Cənnətin «Öyüd» əsərləri də «Məktəb» curnalının səhifələrində çap olunurdu. 1920-ci ildən nəşrini davam etdirən, «uşaq aləminin salnaməsi» adlanan «Məktəb» curnalı on illik fəaliyyəti dövründə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının yaranması, təşəkkülü üçün çox iş görmüşdür. Azərbaycan milli ədəbiyyatımızın, o cümlədən uşaq ədə- biyyatının inkişafında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) özünəməxsus dövrü var. Bu dövrdə xalqımız bir əsrdən artıq davam edən köləlik zəncirini qırdı, müstəqil həyata qədəm qoydu, azadlığını əldə etdi, türk dili dövlət dili elan olundu, milli mətbuatımızda nəşr imkanları genişləndi, türk dünyası ilə əlaqələr genişləndi, milli kökə qayıdış, «ictimai ideallarla zəngin bir ədəbiyyatın yaranmasına təkan verdi». 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universiteti yarandı və bu Azərbaycanın «elm, mədəniyyət və maarif tarixinin ən mühüm Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|