Güney azərbaycan
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Prof.dr. Cəfər QĠYASĠ AMEA-nın müxbir üzvü XUDAFƏRĠN – HƏSRƏT KÖRPÜSÜ
91 Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi, milli tələblərini, ehtiyaclarını təmin etmək və demokratik hərəkata lider olmağa qadir siyasi təĢkilatın – ADP-nin qurulmasına böyük bir ehtiyac olmuĢdur. PiĢəvərinin liderliyilə 3 sentyabr 1945-ci il tarixində müstəqillik uğrunda demokratik hərəkatın önündə gedən ADP-nin qurulması və 7 sentyabr 1945-ci ildə Ġran Xalq Partiyası Azərbaycan təĢkilatının onunla birləĢməsi Azərbaycanın əzabkeĢ xalqı tərəfindən məmnuniyyətlə, rəğbətlə qarĢılanmıĢdı. ADP-nin üzvləri Ġranın torpaq bütünlüyü qorunmaqla ölkənin milli və ictimai qanunlarına uyğun olaraq Azərbaycan xalqına Güney Azərbaycan mədəniyyət təsərrüfatının inkiĢafı üçün müstəqillik verilməsinin zəruriliyini açıqlamıĢlar. Ġyun ayındakı hadisələr Ġranda olan Ġngiltərə, Amerika diplomatik və hərbi dairələri tərəfindən diqqətlə izlənirdi. Təbrizdəki ingilis BaĢ konsulu və Amerika konsulu öz fəaliyyətlərini xeyli gücləndirmiĢdilər. Sovetlər tərəfindən çox gizli hazırlanan tədbirlərin hamısından ingilislər dərhal xəbər tuturdular. Onlar dəfələrlə Azərbaycandakı vəziyyətlə bağlı hakimiyyət dairələri ilə müzakirələr aparmıĢdılar. Ġngiltərə və Amerika siyasi dairələri Güney Azərbaycanda ya müstəqil dövlətin qurulmasını, ya da onun Sovet Azərbaycanına bağlanmasını gözləyirdilər. Bunun üçün də 21 iyunda Ġngiltərə təmsilçiləri müttəfiq əsgərlərinin Ġrandan çıxarılması məsələsinə aid Postdam konfransına memorandum təqdim etmiĢdilər. Ġyunun 23- də Ġngiltərənin təĢəbbüsü ilə Ġran məsələsi Postdam konfransının gündəliyinə salınmıĢdı. BaĢqan Trümen Amerikanın öz əsgərlərini Ġrandan geri çəkməyə hazır olduğunu bəyan etmiĢdi. Stalin də “Bu hər halda Tehranı azad etmək olar” Ģəklində bir açıqlama vermiĢdi. Ġngiltərə BaĢ Naziri isə “Təcili olaraq ordu Tehrandan çıxarılsın, ordunun çıxarılmasının sonrakı mərhələləri isə sentyabr ayında Xarici ĠĢlər Nazirliyinin toplantısında müzakirə edilsin” əmrini vermiĢdi. Postdam konfransında qəbul edilən qərara əsasən müttəfiqlər öz silahlı qüvvələrinin Tehrandan təcili olaraq çıxarılmaları məsələsində razılığa gəlmiĢlər. Əsgərlərin Ġrandan çıxarılmasının sonrakı mərhələlərinin müzakirəsi Xarici ĠĢlər Nazirlərinin 1945-ci ilin sentyabrında keçiriləcək London konfransında müzakirə edilməsi nəzərdə tutulmuĢdu. 11 sentyabrda baĢlanmalı olan toplantıya qədər sovetlər Kremldə qəbul edilən qərarların Güney Azərbaycanda həyata keçirilməsini sürətləndirməli idilər. Bağırovun Təbrizdəki iĢlərin rəhbərlərinə göndərdiyi teleqrafda hər dəqiqənin də qiymətli olduğunu xatırlatması bununla bağlı idi. Bu hadisələr zamanı, demək olar ki, Güney Azərbaycanın bütün Ģəhərlərində toplantılar keçirildiyi kimi, 20-21 noyabrda Təbrizdə çağırılmalı olan Azərbaycan Xalq Konqresində nümayəndələrin seçilməsi də sürətləndirilmiĢdi. Xalq konqresi özünü Qurucular Məclisi elan etmiĢ, o da milli heyət üzvlərini seçmiĢdi. Azərbaycan Milli Məclisi seçilənə qədər bu heyət Qurucular Məclisinin qərarlarını icra etməli idi. Qurucular Məclisinin qəbul etdiyi, Ġran Ģahı Məmmədrza 92 Pəhləviyə, Məclis BaĢqanı Təbatəbaiyə və BaĢ Nazir Ġbrahim Həkimiyə göndərilən bəyannamədə Ġran dövləti daxilində milli muxtariyyət verilməsi tələb olunmuĢdu. Beləliklə, 12 dekabr 1945-ci ildə məclisin açıldığı gün Azərbaycan muxtariyyəti qurulmuĢdu. Məclis Azərbaycan hakimiyyətini qurmaq vəzifəsini PiĢəvəriyə tapĢırmıĢdı. Əlbəttə, ağlımıza bu mübarizənin aparıldığı dönəmdə Ġranın münasibətinin necə olduğu sualı gələ bilər. Bunu belə izah etmək olar. 1945-ci ilin ikinci yarısında Güney Azərbaycanda torpaq sahibləri ilə kəndlilər, fabrik sahibləri ilə iĢçilər, dövlət idarələri ilə qulluqçular arasında mübarizə ĢiddətlənmiĢdi. Ġranın hakim dairələrinin də Azərbaycandakı milli zülmə qarĢı mübarizəsi son dərəcə sərtləĢmiĢdi. Azərbaycanda hücumların qarĢısını almaq və xalqı müstəqilliyə qovuĢdurmaq üçün böyük imkan var idi. Belə bir durumda Ġranın həm irticaçı, həm də liberal dairələri Azərbaycanda xalq hərəkatının yatırılmasına, ya da qarĢısının alınmasına çalıĢırdı. Liberal məfkurəyə sahib olan Bahar heç bir dəlil göstərmədən Ġranın mərkəzi dövlətinin digər əyalətlərdən çox Azərbaycanı müdafiə etdiyini iddia edirdi. Ancaq XIV Məclis BaĢqanı ġiraz millət vəkili Sərdar Hikmət 25 sentyabrdakı nitqində: “Azərbaycanda öz gələcəkləri üçün mübarizəyə qalxan Ģəxslərin əlləri və dilləri kəsilsin” demiĢdi. Rusiyanın məsələni ilk günlərdəki kimi nəzarətdə saxlamaması, Ġran torpaqlarının yeraltı sərvətləri, qaynaqlarla zənginliyi, Qərb dövlətlərinin Ġrana dəstək verməsi nəticəsində Azərbaycan Muxtar Hökuməti uzun ömürlü olmamıĢdır. Ġran Ģahı məsələnin həlli ilə bağlı türk hökumətindən yardım almaq məqsədilə Ankaraya bir heyət göndərsə də, 3 dekabr 1946-cı ildə Azərbaycan Muxtar Hökumətini ortadan qaldırmaq üçün orduya əmr vermiĢdi. 12 dekabr 1946-cı il tarixində Ġran birlikləri Təbrizə girmiĢdilər. 1945-ci il iyununda Rusiya tərəfindən bir xeyli dəstəklənsə də, daha sonra bu dəstəyin davam etməməsi, Güney Azərbaycanın Ġranın daxili iĢi kimi dəyərləndirilməsi nəticəsində böyük güclərin təsirləri ilə ortaya çıxan Güney Azərbaycandakı müstəqillik mübarizəsi uğurla baĢa çatmamıĢdır. Bu da bizə göstərir ki, milli qanunlar, milli ordu, milli məclis, milli hökumət tam mənasıyla təĢkil edilməsə, uğur qazanmaq mümkün deyil. Prof.dr. Cəfər QĠYASĠ AMEA-nın müxbir üzvü XUDAFƏRĠN – HƏSRƏT KÖRPÜSÜ Ġki min ildən artıq Azərbaycanı dünyanın ölkələri, qitələri ilə birləĢdirən karvan yolları Araz çayı yatağında – Xudafərin dərəsində bir-birinə qovuĢub. Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|