Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
159
Belə bir məsələni də qoymaq olar: hansı insani keyfiyyətlər - ictimai, altruistik və ya eqoistik – insana həqiqətən də xasdır? Onun spontan impulsları və təbii emosiyaları və ya borc hissi və tərbiyə ilə formalaşdırılan keyfiyyətləri onu səciyyələndirirmi? Yoxsa insani mahiyyətin özü normativ məsələlərdə ölçü rolunu oynayan tənqidi rasionallıqdır? Yuxarıda söylənilənlərdən belə bir nəticə alınır: İnsanın nə və ya kim olduğunu, cəmiyyətlə, təbiətlə və ənənə ilə necə bağlı olduğunu qabaqcadan əsaslı olaraq aydınlaşdırmadan "insanın öz davranışı üçün ölçü olması" barədə danışmaq mənasızdır. Protaqorun yalnız bir fraqmenti barədə bizim kifayət qədər sərbəst düşüncələrimiz göstərir ki, burada meydana çıxan suallar necə də mürəkkəbdir. Bizim tərəfimizdən istifadə olunan sözlər və onların istifadə üsulları çox vaxt o qədər qeyri-müəyyəndir ki, onların köməyi ilə nəyin barəsində danışıldığını müəyyənləşdirmək üçün anlayışların xüsusi analizi (konseptual analiz) zəruri olur. O, fəlsəfənin mərkəzi suallarından biridir. Sofistlərdə və Sokratda, Lokkda və Maarifçilik filosoflarında və həmçinin müasir mütəfəkkirlərdə müşahidə olunan rasional aydınlaşdırma və müzakirə meyli bu məsələnin həllinə yönəlmişdir. Adətlərin və əməllərin normativ əsaslarını aydınlaşdıran diskussiyaların gedişində müxtəlif normalar və qaydalar bir sıra bazis normalarına qədər izlənilir. Bu normalar öz-özlüyündə dəyərli hesab edilir. Məsələn, biz «yolların salınması yaxşıdır» və ya «faydalıdır» ona görə deyirik ki, yol özlüyündə dəyərə malik olan nəsə yaxşı bir şeyə xidmət edir. Əgər məsələ onda olsaydı ki, biz nəyə görə yol salırıq, onda biz daha fundamental dəyəri – bu yolun insanların rifah halını yüksəldəcəyini göstərərdik. Amma, necə sübut etmək olar ki, nəsə özlüyündə xeyirdir (nemətdir)? İlkin normaları necə əsaslandırmalı? Protaqorun yuxarıdı qeyd olunmuş üç müddəası - dini aqnostisizm haqqında, əks fikrin həmişə irəli sürülə bilməsi haqqında və insanın bütün şeylərin ölçüsü olması haqqında müddəlar – ilkin normaların əsaslı olub-olmaması probleminə onun münasibətinin necə olması barədə fikir yürütməyə imkan verir. Görünür, bu mülahizələrdən birincisi göstərir ki, Protaqor bu problemi ilahiyə – tanrıların iradəsinə, onların arzularına və göstərişlərinə - müraciət etmək yolu ilə həll etməyi mümkün hesab etməmişdir. Bunun səbəbi sadədir - biz tanrılar haqqında müəyyənliklə heç nəyi bilmirik. Bizim tanrılar haqqında heç nəyi müəyyənliklə bilə bilməyimiz müddəasının lehinə olaraq, Protaqor iki arqument irəli sürür: 1) ilahi varlıq hislərlə qavranılanın hədlərindən kənardadır və 2) insan həyatı 160
həddindən artıq keçicidir. Birinci arqument ilahinin mövcud olmasına etiraz etmir, onun hissi qavrayışa yatmamasını təsdiq edir. Bu halda qeyri-aşkar surətdə güman olunur ki, hissi qavrayış insani təcrübənin yeganə fundamental formasıdır. Platonçular, məsələn, bunun əleyhinə etiraz edərdilər. İnsan həyatının qısa olması barədə ikinci arqumentdən belə çıxır ki, əgər bizim həyatımız uzun olsaydı, biz ilahi haqqında daha çox şeyi bilə bilərdik. Onda bu arqument həm ilahinin mövcud olmasını, həm də onun haqqında biliklərin bütün həyat boyu bu və ya digər qaydada artmasını qəbul edir. İstənilən mülahizə üçün ona elə həmin kontekstdə də tamamilə əks olan mülahizənin mövcudluğu barədə tezisi həm də belə şərh etmək olar ki, bu, mövcud normaların müzakirə olunmadan qəbul edilmə praktikasının dolayısı yolla tənqidi idi. Belə olduğu halda yalnız qəbul edilənlərin deyil, həm də alternativ əxlaqi və ya siyasi normaların xeyrinə eyni uğurla arqumentlər gətirmək olar. Qeyd edək ki, oxşar əqli nəticə ənənələrə bəraət qazandırılması kimi də xidmət edə bilər - ənənəvi normalar da istənilən başqa normalar kimi son dərəcə yaxşıdır. Bunun ardınca qeyd edək ki, əgər aqnostik tezis etik-siyasi normaların ilahi avtoritet üzərində əsaslandırılması əleyhinə bir arqument kimi şərh edilərsə, onda istənilən məsələ üzrə bir-birinə zidd olan fikirlərin mövcudluğu barədə tezisi, görünür ki, etik-siyasi normaların bilavasitə olaraq hakim ənənə üzərində əsaslandırılması əleyhinə bir arqument kimi şərh etmək olar. İnsanın bütün şeylərin ölçüsü olması barədə tezisin mümkün şərhlərinin birindən belə bir nəticə çıxır ki, normaların ümumi əhəmiyyətə malik olması məsələsində məhz cəmiyyət ali instansiya olur.
Əgər müzakirə olunan mövzu ilə bağlı, bir tərəfdən, lehinə və əleyhinə olan fikirlər, və başqa tərəfdən isə diskussiyaların istinad etdiyi müqəddəm şərtlər bir-birindən fərqləndirilsə, onda demək olar ki, bir-birinə zidd olan fikirlərin mövcudluğu barədə tezis problemlərin rasional müzakirəsi üçün şərait yaradan müəyyən cəmiyyət daxilində düzgündür. Belə halda cəmiyyəti normativ problemlərin həlli zamanı son instansiya kimi təqdim edən tezis cəmiyyəti müzakirə olunan predmetin bir hissəsi kimi deyil, insani davranış meydanı kimi şərh edir. Belə olduğu təqdirdə ictimai normalar şahmat qaydalarına bənzəyir. Bu qaydaların sayəsində biz bilirik ki, hansı gediş yaxşıdır və ya hansı gediş pisdir. Amma qaydaların özləri müzakirə predmeti deyildir, ən azı o vaxta qədər ki, biz şahmat oynayırıq! Amma ictimai normalar halında isə "meydan" və "məzmun" arasındakı, müqəddəm şərtlər və onların nəticələri Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|