Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
166
biliyin üç xüsusi tipini ayırmaq olar, bu tiplər, bununla belə onun üçün ayrılmaz idilər. Bilik, əvvəla – bizim özümüz barədə və içərisində olduğumuz situasiyalar barədə bilikdir. Sokrat üçün səciyyəvi olan o idi ki, o, oxşar biliyi təcrübəyə müraciət yolu ilə axtarmırdı. O, bu biliyi, başlıca olaraq, insan və cəmiyyət haqqında bizim artıq malik olduğumuz tutqun anlayışların aydınlaşdırılması və analizi (konseptual analiz) vasitəsi ilə əldə etməyə çalışırdı. Onların sırasına ədalət, mərdlik, fəzilət və yaxşı həyat anlayışları aiddir 48 . Amma bu, azdır. Fəzilət bizim yaşamamalı olduğumuz kimi yaşadığımızı ifadə edir. Burada biz məqsədlər və ya dəyərlər barədə danışırıq, onlar haqqında biliyi isə eksperimental və ya formal elmlərin köməyi ilə əldə etmək mümkün deyildir. Başqa sözlə, biz fəziləti (yunanca, to
anlama nail olmalıyıq. Amma bütün bunlar da hələ ki, kifayət deyildir. Bilik insanla "bir" olmalıdır, yəni elə bilik olmalıdır, ki, insan həqiqətən də onun tərəfdarıdır, elə olmalıdır, ki, insan onun barəsində onun tərəfdarı olduğunu deyir 49 . Beləliklə, bilik üçlüyün vəhdətidir: 1) faktual bilik (nə varsa, onun barəsində); 2) normativ bilik (nələrin olmalı olması barədə) və 3) insanın həqiqətən də müdafiə etdiyi bilik. Bu bölgü müəyyən bir dəqiqləşdirməni tələb edir. Sokrat biliyi anlayışların aydınlaşdırılması yolu ilə özünüdərk kimi nəzərdən keçirirdi. Bu, həm bir insani varlıq olaraq və həm də cəmiyyətin bir üzvü olaraq özünüdərk idi. Bu halda Sokrat belə hesab edirdi ki, konkret insanın artıq malik olduğu bilik aydınlaşdırılmalı və onun öz yerinə yerləşdirilməlidir. Belə halda, özünüidrak biliyin yuxarıda qeyd olunmuş üç aspektinin müəyyən qaydada birləşdirilməsi olacaqdır. Sokratın bu şərhin çərçivələri daxilində sofistlərə etirazı biliyin yuxarıda qeyd olunmuş aspektlərindən ikincisi ilə bağlıdır. Ümumi nemət xarakterini daşıyan nə isə mövcuddur! Və bu ümumi nemət dərk olunandır. Sokrata görə, ədalət, mərdlik, xeyir, həqiqət, reallıq və i.a. anlayışların dialoq prosesində analizinin köməyi ilə meydana çıxan anlam möhkəmdir və dəyişməzdir. Biz şeylərin əslində necə olması
48 Burada biz sosial elmlərdə iki tədqiqat istiqaməti barədə danışırıq: empirik yönümlü və nəzəri yönümlü. Sokrat ikiciyə, yəni nəzəri istiqamətə məxsus idi, konseptual analiz yönümlü idi. 49 Bu fərq psixoanaliz praktikası ilə təsdiq olunur. Bir qayda olaraq, xəstəyə psixoanalitikin onun barəsində dediklərini təkrar etmək ona az kömək edir, əgər bu, xəstənin həqiqətən hiss etdikləri deyilsə. 167
barədə həqiqətə anlayışları təhlil edərək nail ola bilərik. Bu, həm mövcud olan şeylər barədə biliklərə, həm də məqsədlər və dəyərlər barədə (nəyin fəzilətli və ədalətli olması və nəyin edilməli olması barədə) biliklərə aiddir. Biz bilmirik, Sokrat hesab edirdimi ki, insan belə bir nemətə yalnız zəkanın köməyi ilə, anlayışları təhlil edərək tam nail olmaq iqtidarındadır. Bəzən Sokrat deyirdi ki, onunla onun daxili səsi danışır. O, bunu demon (daimon) adlandırdı. Bu addan yunanlar insani həyata və təbiətə təsir göstərə bilən şəxsləndirilməmiş ilahi qüvvəni ifadə etmək üçün istifadə edirdilər. Görünür ki, Sokrat etikanın son əsaslandırılmasını yalnız zəkanın deyil, həm də ilahi müdrikliyin köməyi ilə verməyə çalışmışdır. İlahi müdrikliyə nüfuz etmənin yolu isə intuitiv yoldur. (Platon ideyalar nəzəriyyəsindən məhz bu yerdə istifadə edir: fəzilət bir ideya olaraq mövcuddur.) Sokrat öz söhbətlərində demək olar ki, heç bir zaman belə bir mülahizədən uzağa getməmişdir ki, o, öz vicdanının tələblərinə əməl edir. Demonun onu nədən ümumi əxlaqa çəkməsi haqqında məsələ əsasən açıq qalmışdır. Sokrat əxlaqın təbiəti barədə ontoloji suala, mümkündür ki, qəti fəlsəfi cavab verməmişdir, lakin o, əxlaq probleminin epistemoloji fundament üzərində qoyulmasına mühüm təsir göstərmişdir, yəni: xeyir işlər görmək üçün xeyrin nə olduğunu bilmək zəruridir. Sokrata görə, xeyir ümumi anlayışdır. Deməli, xeyir, xoşbəxtlik, nemət və i.a. kimi ümumi anlayışların konseptual analizi düzgün, fəzilətli həyat üçün mühümdür. Axı xeyir əməl törətmək onu nəzərdə tutur ki, biz bunun ümumi etik anlayışları təmsil etdiyini bilirik. Ayrıca götürülmüş istənilən əməl onu bu universal etik anlayışlara aid etmək yolu ilə qiymətləndirilir. Bu anlayışların ümumiliyi həm həqiqi biliyə (xüsusi və təsadüfi biliyə deyil, məhz ümumi biliyə), həm də obyektiv (hamı üçün ümumi əhəmiyyətə malik olan) əxlaqa təminat verir. İnsanlarla söhbət edərkən Sokrat çalışırdı ki, onları həm öz əməlləri və həyati situasiyaları barədə düşünməyə və həmçinin də onların öz hərəkətlərini və sözlərini müəyyənləşdirən əsas prinsiplər və görüşlər barədə fikir yürütməyə məcbur etsin. Obrazlı şəkildə deyilsə, Sokrat insanları "oyatmağa" çalışmışdır. Belə yanaşma biliyin üçüncü aspektinə uyğun gəlir. Sokrat sanki bir psixiatr kimi, insanlarla söhbət edərkən, yalnız onunla kifayətlənmirdi ki, onlar eşitdiklərini lazım olduğu səviyyədə anlamadan təkrar etsinlər. Sokratın dialoq aparma manerası ilə istiqamətlənən söhbətin məqsədi mamaça sənətinin məqsədinə bənzəyirdi. Sokratın məqsədi onda idi ki, öz müsahibinin qəlbindən indi "şəxsi bilik" adlananı çıxara bilsin.
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|