Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ÜÇÜNCÜ FƏSİL PLATON: İDEAL DÖVLƏT – TƏHSİL VƏ BÜTÜN HAKİMİYYƏT "EKSPERTLƏRƏ"
172
Bəziləri tərəfindən Sokratın çoxsözlülüyü və ya onun ifadə üslubunda izafi ritorik forma kimi şərh olunanlar onun belə bir anlamı kimi də izah oluna bilər ki, situasiya çox vaxt həddindən artıq qeyri- dəqiq olduğu üçün açıq və ağıllı diskussiyalarda onu müzakirə etmək mürəkkəbləşir. Nəticədə, danışıq formasından və ritorik vasitələrindən istifadə edərək, Sokrat qarşılıqlı anlaşmanın o ümumi bazasını yaratmağa çalışmışdır ki, təfəkkürün iştirakçılar arasındakı azad dialektik prosesi onun əsasında inkişaf edə bilsin. Platonun dialoqları da bu mətləbə işarə vurur. Həmin dialoqlarda ünsiyyət situasiyası təsvir edilir, amma elmi əsərlərdə dəqiq gözlənilməli olan məntiqə əməl edilmir. İki və ya daha çox adamın onları maraqlandıran məsələni ağıllı bir tərzdə müzakirə etmələri üçün onların arasında ümumi qarşılıqlı anlaşma yaranmalıdır, bu isə onlara müzakirə olunan predmetin detallarını ən yaxşı bir qaydada başa düşmək imkanını verir. Adi prozaik mətnlə tanış olarkən, oxucu onu heç də həmişə onun yazıldığı nöqteyi-nəzərdən qavramır. Bu mənada mümkündür ki, dialoji forma, oxucu və müəllif arasında qarşılıqlı anlaşma yaratmaq üçün daha böyük imkanlara malikdir. Bu, o deməkdir ki, diskussiyalar şəklində olan şifahi nitq yazılmış mətndən və şifahi monoloqdan daha üstündür. Bəlkə də elə buna görə də, Sokratın özü heç nə yazmamışdır, yalnız bir çox diskussiyalarda iştirak etmişdir. Platona görə (Yeddinci məktub və ya
məsələdir. Bu vaxta qədər bizim diqqət mərkəzimizdə bizim sxemin yalnız birinci tezisi idi, yəni: "Fəzilət" müəyyən mənada "bilikdir" (və müəyyən mənada onu öyrənmək olar) 54 .
"Düzgün bilik zəruri olaraq əxlaqi əməllərə aparıb çıxarır " 55 . 54 Xatırladaq ki, Sokrat xeyir, fəzilət, geniş mənada nemət anlayışlarından o kontekstdə istifadə etmişdir ki, insan əxlaqi potensialın yüksək təcəssümü olan əxlaqi kamilliyə yüksək əxlaqi məqsədlərin ən yaxşı bir qaydada gerçəkləşdirilməsi ilə nail ola bilər. - S. K. 55 Sokrat koqnitiv rasionalist hesab oluna bilər, belə ki, o, güman edirdi ki, zəka iradə və hisslər qarşısında üstünlüyə malikdir. Məhz zəka ilkin olaraq fəziləti tanıyır, iradə və hislər isə zəkanın göstərdiyinə nail olmaq üçün istifadə olunur. Belə mövqenin əksliyi volyuntarizmdir, volyuntarizm, zəkaya deyil, iradəyə və hisslərə üstünlük verir. Hər şeydən öncə, biz nəyisə arzu edirik (bunu "nemət" adlandırırıq) və sonra zəka ona nail olmaq üçün 173
İkinci tezis o halda anlaşıqlı olardı ki, bilik deyərkən bizim əqidəmizə çevrilən bilik nəzərdə tutulaydı. Əgər siz düzgün biliyə maliksinizsə, ona uyğun olaraq da fəaliyyət göstərəcəksiniz, yəni əməlinizdə ədalətli olacaqsınız. Belə bir şey ağlabatmazdır ki, insan fəzilətin nə olduğunu bilsin və eyni zamanda ona uyğun olaraq fəaliyyət göstərməsin. Əgər siz fəzilət haqqında biliyi şəxsən özünüz əldə etmisinizsə, (situasiyanın düzgün idrakı və fəzilətin düzgün anlamı ilə birgə), onda həqiqət məntiqi olaraq ondan ibarət olardı ki, siz əxlaqlı hərəkət edəcəksiniz. Və ya daha dəqiq: sizin ədalətli (əxlaqlı) hərəkətiniz sübut edir ki, bilik həqiqətən də şəxsən sizin tərəfinizdən mənimsənilmişdir. Üçüncü tezis sözsüz ki, təəccübə səbəb olacaqdır: "Əxlaqi (ədalətli) əməllər zəruri olaraq xoşbəxtliyə aparıb çıxarırlar ". Amma, qanunlara riayət edən və əxlaqi əməllər törədən Sokrat ölümə məhkum edilmədimi? Məgər bu xoşbəxtlikdirmi? Yəqindir ki, Sokrat xoşbəxtlik (yunanca, eudaimonia) anlayışı altında həzzi deyil, nəsə başqa bir şeyi başa düşmüşdür. Sokrat üçün fiziki əzablar və ölüm xoşbəxtliyə mane olmur. Ondan ötəri xoşbəxt olmaq – dünyada özünə sadiq olaraq yaşamaq deməkdir, təmiz vicdana malik olmaq və özünə hörmət etmək deməkdir. Beləliklə, xoşbəxtlik insani bütövlük və həqiqiliklə bağlıdır. Fəziləti təcəssüm etdirən kəs özlüyündə bütöv insandır, "xoşbəxtdir". Xoşbəxtlik, bütövlük və fəzilət bir-biri ilə qarşılıqlı olaraq bağlıdırlar (xoşbəxtliyin və fəzilətin düzgün anlamla və düzgün əməllərlə bağlı olduqları kimi). Bizimlə nə olursa olsun, bu, bizim hansı dərəcədə xoşbəxt olmağımız üçün mühüm deyildir. (Burada Sokrat etikasının bir sıra cizgiləri aşkar olur ki, bunlar da stoisizmi yada salır).
(həmçinin də arzu olunana bəraət qazandırılması, arzu olunanın "rasionallaşdırılması" üçün) vasitələr tapır. 174
ÜÇÜNCÜ FƏSİL PLATON: İDEAL DÖVLƏT – TƏHSİL VƏ BÜTÜN HAKİMİYYƏT "EKSPERTLƏRƏ"
Platonun dövlət haqqında təlimi siyasi nəzəriyyəyə ilk mühüm tövhədir. Bu təlim Sokratın etikasının və Platonun ideyalar nəzəriyyəsinin bir sintezi kimi nəzərdən keçirilə bilər. Birincidən bir əsas kimi istifadə edərək Platonun ideyalar nəzəriyyəsini nəzərdən keçirək və sonra dövlət haqqında təlimə keçək. Həyatı. Platon (Plato) b.e.ə. təxminən 427-ci ildə Afinada anadan olmuş və burada da 347-ci ildə vəfat etmişdir. O, mənşəyi etibarı ilə aristokrat idi və onun ana xətti ilə nəsli qanunverici Solona gedib çıxırdı. Ailə ənənəsinə əməl edərək, onu siyasi fəaliyyətə hazırlayırdılar. Lakin tale başqa hökmü verdi. Afina demokratiyası Spartaya məğlub olmuşdu və Afinada hakimiyyət qısa bir müddət on üç tirana keçmişdi. Öz növbəsində, onları yeni demokratik hakimiyyət əvəzləmişdi, o hakimiyyət ki, b.e.ə. 399-cu ildə Sokratı ölümə məhkum etdi. Platon isə Sokratın şagirdi və ardıcılı idi. Mümkündür ki, Platon elə buna görə də, siyasi fəaliyyətdə iştirak etməmək qərarına gəldi, ən azı o zaman Afinada mövcud olan formada. Bunun əvəzinə o, «siyasəti hansı qaydada yenidən qurmaq olar» məsələsi ilə maraqlanmağa başladı. Platon Sokratın sofist relyativizmini nəzəri olaraq təkzib etmə işini də davam etdirdi və bu relyativizm onun tərəfindən ictimai süqutun bir təzahürü olaraq nəzərdən keçirildi. Platon öz qarşısına o prinsiplərin aşkara çıxarılması vəzifəsini qoymuşdu ki, ideal dövlətin zəkavi siyasəti onların üzərində qurula bilsin. Siyasi fəaliyyətdə iştirak etmək əvəzinə o, siyasət nədir və necə olmalıdır barədə tədqiqata girişdi. Lakin Platon prinsipial məsələlər barəsində düşünərkən, məhz yunan “polis”ini nəzərdə tuturdu. Platon özünün siyasət barədə ideyalarını bir neçə dəfə reallaşdırmağa çalışmışdı. Səylərdən biri Siciliyanın Sirakuza şəhərini idarə edən tiran I Dionisinin (b.e.ə. təxminən 430-367) hakimiyyəti zamanı, digəri isə - onun oğlu II Dionisinin (b.e.ə. 367- 344) zamanında göstərilmişdir. Hər iki səy tam uğursuzluğa düçar olmuşdu və Afinaya qayıtmaq Platona yalnız möcüzə sayəsində nəsib olmuşdu. Platon Sirakuzadan başqa, cənubi İtaliyaya da səyahət etmiş və burada pifaqorçularla tanış olmuşdu. Onlarla görüş ona, görünür ki, çox ciddi təsir göstərmişdir. Onları Platonla aşağıdakı ümumi baxışlar birləşdirirdi: 1) riyaziyyat bütün şeylərin daxili mahiyyətidir; 2) dünya
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|