Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
170
tutmaqla insanlar üzərində faktiki olaraq hakimiyyətə də nail olmaq olar.
Digər tərəfdən, söhbət məqsədi həqiqi biliyin - episteme – artırılması olan açıq mübahisədən gedir. Onun iştirakçıları arasındakı münasibətlər dialoq formasına malikdir, burada onun bütün subyektləri müzakirə predmetinin ən yaxşı anlamı naminə əməkdaşlıq edirlər. Dialoq bu predmetin mümkün izahlarının ən yaxşısının tapılmasına xidmət edir. Bu halda problemin müzakirəsi iştirakçılar üçün ümumi dillə ifadə olunan arqumentlərin və kontrarqumentlərin köməyi ilə baş verməlidir. Göstərilən mənada indoktrinasiyadan danışmaq o situasiyada çətindir ki, başqası tərəfindən təlqin olunan insan başa düşür ki, ona təsir göstərirlər və ya başqalarına təsir göstərən insan bunu onlar üçün aşkar bir tərzdə edir. Görünür, indoktrinasiya vəziyyəti onu nəzərdə tutur ki, təsirə məruz qalan kəs təsirə məruz qaldığını dərk etmir. "Açıq kartlarla" oyun halında da indoktrinasiyadan söhbət gedə bilməz, hətta əgər oyunçulara hədə və ritorika vasitəsi ilə təsir göstərildikdə belə. "Təsir" sözündən istifadəni də həmçinin dəqiqləşdirmək zəruridir. Nə qədər ki, ölçülüb-biçilmiş və qərəzsiz arqumentlər insanı öz baxışlarını dəyişdirməyə məcbur edir, biz deyə bilmərik ki, o, "təsir altındadır". Daha yaxşı olardı ki, biz onun öyrəndiyini və ya müzakirə olunan predmet barədə daha dərin anlamı əldə etdiyini deyək. Bu, müzakirə olunan predmetin həqiqi dərkinə nail olmaq üçün bir-birlərini bərabər olaraq tanıyan iki şəxsiyyət arasında birgə axtarış zamanı meydana çıxan ünsiyyətdir. Həqiqi dialoqda zəif və ya sadəlövh həmsöhbətini dilə tutmağa çalışan güclü və ya hiyləgər həmsöhbət yoxdur. Bu, işin mahiyyətindən çıxış edən, bir-birini və özünü inandırmaq istəyən iki adamın birgə səyidir. Burada məqsəd – söhbət predmetinin ən yaxşı bir tərzdə anlaşılmasıdır, həm digər iştirakçı üçün, həm də özü üçün. Belə bir dialoq qarşılıqlı inkişafdır 52 . Sokrat dialoqun yalnız misilsiz bir ustası idimi, müstəsna dərəcədə inandırmaq qabiliyyətinə malik olan bir insan idimi? Bu suala cavab verərkən etiraf etmək lazımdır ki,Sokrat "inandırmanın"
52 İnandırma ilə dilətutma arasındakı fərq həqiqi və yalançı avtoriteti bir- birindən mənalı bir tərzdə fərqləndirməyə imkan verir. Həqiqi avtoritetə malik olan insan predmetin həqiqi anlamına malikdir və açıq müzakirə prosesində onu rasional bir tərzdə başqasına ötürə bilir. (Güman olunur ki, bütün iştirakçılar eyni dərəcədə özünüifadə imkanına malikdirlər). Başqalarını başlıca olaraq ritorik və başqa fəndlərin köməyi ilə dilə tutmağa qabil olan insan yalnız yalançı avtoritetə malikdir. 171
söz sənəti və arqumentasiya qaydaları üzərində qurulan ritorik üsullarından da istifadə etmişdir. Opponentlərin bir-birinə ağıl və idrak baxımından, statusları və sosial vəziyyətləri baxımından bərabər olmadıqları situasiyalarda azad diskussiyalar çox çətindir. Şübhəsizdir ki, çox vaxt belə hallar da baş verir. Elə buna görə də, açıq və ağıllı diskussiyalar üçün şərait yaratmaq son dərəcə vacibdir. Burada provokasion suallar, gözlənilməz nümunələr və tipik ritorik üsullar da müəyyən müsbət rol oynaya bilər. Psixoterapiyada xəstə ilə kontaktın olmadığı və ya pozulduğu halda onun psixikasına təsir göstərmək üçün bir sıra medikamentoz və digər təsirli metodlardan istifadə edirlər ki, nəticədə o, könüllü olaraq həkimlə ünsiyyətə daxil olur. Analoji olaraq dialoqda rasional "inandırmanın" mümkün olduğu situasiyanı yaratmaq üçün opponentin "dilə tutulması" ritorik üsulundan da istifadə oluna bilər. Beləliklə, açıq və rasional diskussiyalar üçün opponentin dilə tutulması və başqa manipulyativ üsullardan istifadə etmə ilə həmin vasitələrdən opponenti susdurmaq və onun üzərində nəzarət etmək üçün istifadə etmə arasındakı fərqi göstərmək zəruridir. Amma, kim müəyyənləşdirir ki, kimin başqalarını dilə tutmaq hüququ və əsası vardır? Xəstə adətən könüllü olaraq o psixatrın yanına gedir ki, onun professional kompetensiyası şübhə altına alınmır. Siyasi həyatda işlər bir qədər başqa cürdür, burada çox vaxt konfliktlər kimin müəllim və kimin şagird olması məsələsi ətrafında yaranır, o məsələ ətrafında ki, kimin öyrətmə üçün kifayət qədər hazırlığı vardır, kimin isə - yoxdur. Bir qayda olaraq, insanlar könüllü olaraq razı olmurlar ki, kimsə onları inandırsın və onların bir o qədər anlamadıqları dəlillər əsasında onları manipulyasiya etsin. Elə buna görə də, Sokrat antik Afinada azad və açıq ünsiyyət üçün şərait yaratmağa səy edərkən təbii olaraq güclü müqavimətlə rastlaşdı və ritorikaya üz tutdu 53 .
53 Sokrat diskussiyalar zamanı ziddiyyətləri və tutqunluqları göstərərək reallığın onun müsahibləri tərəfindən daşınan mənzərəsini "darmadağın edirdi". O, göstərirdi ki, onun həmkarlarının sosial və əxlaqi təsəvvürləri kifayət edəcək dərəcədə əsaslandırılmışdır. Beləliklə, o, özünün bəzi dinləyicilərinə nəzəri tədqiqatın gözəlliyini açıb göstərmişdir. Digərləri bu gözəlliyi inkar etmişlər. Bir tərəfdən, ona görə ki, onlar üçün ağrılı olan mətləblər aşkar edilmişdir. Digər tərəfdən, Afina hökmdarları güman edirdilər ki, hakim təsəvvürlərin dağıdılması dövlət üçün təhlükəlidir. İnsani fikirlər əgər hətta hər cür real əsaslandırmadan məhrum olsalar belə cəmiyyətin fəaliyyəti üçün zəruridir (müasir dillə ifadə olunsa, yarımhəqiqət və ya ideologiya cəmiyyət üçün zəruri ola bilər). Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|