Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
179
Belə sadə sualların və arqumentlərin köməyi ilə biz Platonun ideyalar təlimini anlamağa yaxınlaşırıq. Çevrə və üçbucaq ideyaları və ya buna bənzər ideyalar intelligibeldir, dərrakənin (Verstand) köməyi ilə dərk ediləndir. Qavranılan ayrı-ayrı çevrələr və üçbucaqlar uyğun ideyaların, necə deyərlər, keçici, ötəri təsəvvürləridir. Bu dəyişkən ötəri təsəvvürlərin əksinə olaraq ideyalar dəyişməzdirlər və ümumidirlər. İdeyalar bizim "daxilimizdə" olan fikirlər deyildir, onlar obyektiv olaraq mövcuddurlar və ümumi əhəmiyyətə malikdirlər. Cavabı anlamaq üçün, bir daha fəlsəfi sorğu sxemindən istifadə edək: sual - arqument - cavab - nəticə. Platonun cavabının nəticələrindən biri aşağıdakı müddəadır. Əgər dünya həqiqətən də "ikiləşmişsə", yəni iki mövcudluq üsuluna (hissi şeylər və ideyalar) malikdirsə, onda ümumi əhəmiyyətə malik olan etika (əxlaq) üçün də şərait yaranır. Belə halda biz "fəzilət - nəsə obyektiv olaraq mövcud olan bir şeydir" müddəasını necə təsdiq etmək olar" sualının cavabını müəyyən qaydada izah edirik. Yəni, o, ideya formasında mövcuddur. Bu vaxta qədər "nəyi mövcud olan hesab etmək olar?" ontoloji sualı riyaziyyat kontekstində nəzərdən keçirilmişdir. Amma əgər başqa nümunəyə müraciət etsək, onda Platonun ideyalar haqqında təlimi daha anlaşıqlı olar. Əgər "nəyin nəcib əməl olduğu" soruşularsa, onda cavab olaraq bir neçə konkret situasiyanı göstərmək çətin deyildir. Məsələn, buz altında qalan insanın xilas edilməsi nəcib əməldir. Amma bu əməl konkret olaraq nədən ibarətdir? Özünü köməyə yetirmədənmi? Buzun üzərinə nərdivanı atmadanmı? Nərdivanın üzəri ilə sürünmədənmi? Biz bu situasiyanı predmetli bir tərzdə təsəvvür etmək və ya görmək iqtidarında deyilik. O, bizim tərəfimizdən hiss olunaraq qavranılan bir şey deyildir. Buna baxmayaraq biz belə bir əməlin nəcib olduğuna əminik. Niyə? Platon bu suala belə cavab verərdi: ona görə ki, biz artıq nəcib əməl ideyasına malikik və bu da, hərəkətin nəcib olduğunu anlamaqda bizə kömək edir. Sonra isə soruşmaq olar: "Anlayış nədir?" Gələcəkdə biz görəcəyik ki, bu sual fəlsəfə tarixinin ən mübahisəli məsələlərindəndir (baxın, məsələn, universaliyalar barədə orta əsr mübahisələri, Fəsil 6). Biz onu belə bir qaydada sadələşdirə bilərik. Pyotrun atı (məkanda və zamanda hissi olaraq qavranılan fenomen) barədə danışıldığı zaman konkret at nəzərdə tutulur ki, onu da göstərmək mümkündür. Digər tərəfdən, biz ümumiyyətlə at barədə danışığımız zaman, demək olar ki, biz "at" anlayışı barədə danışırıq. Hər bir dil bu anlayışı ifadə etmək üçün öz sözlərindən istifadə edir: at, лошадь, horse, Pferd,
(məsələn, "at" anlayışı və ya biz at, лошадь, horse, Pferd, hest, cheval, 180
hestur və i.a. sözlərdən istifadə edərkən "göstərdiyimiz" və ya "nəzərdə tutduğumuz") bu anlayışların altında başa düşülən ayrı-ayrı konkret obyektlərdən asılı olmayaraq mövcuddur. Bizim nümunədə onların sırasına Equus caballus bioloji növünün müxtəlif nümayəndələri aiddirlər. Bu qaydada izah olunan anlayışları Platon ideya adlandırır. Biz Pepel ləqəbli at barədə adətən o halda danışırıq ki, nəyin barəsində söhbət getdiyi bizə aydındır, yəni, bu, atlar cinsinin bir nümayəndəsidir və bizə konkret olaraq məlum olan Pepeldir. O, elə bir obyektdir ki, biz ona toxuna bilərik və onu göstərə bilərik. "At" isə əksinə olaraq obyekt deyildir, elə bir obyekt deyildir ki, onu tövlədə və ya cıdır meydanında görmək və ya göstərmək mümkün olsun. Əgər biz məna nəzəriyyəsindən istifadə etsəydik, ona uyğun olaraq görərdik ki, dil ifadələri yalnız o halda mənaya malikdir ki, mövcud olan nəyisə göstərə bilir 58 və eyni zamanda bilərdik ki, məsələn, "at məməlidir", demək mənalıdır, onda buradan alınır ki, "at" sözü nəyisə göstərməlidir. Amma bu nəsə hissi olaraq qavranılmır, o, hiss olunmayan nəsə olmalıdır, yəni "at" ideyası olmalıdır. Belə halda "at" ideyası bir mahiyyət olaraq mövcud olmalıdır, hətta əgər biz onu məkanda və zamanda qavraya bilməsək belə. Oxşar
arqumentlər ideyalar haqqında təlimi
daha doğruyabənzər edir. Onlar bizi dünyanın iki hissəyə bölünməsinə aparıb çıxarır. Reallıq bir-birindən prinsipial olaraq fərqlənən iki üsulla mövcuddur: ideya olaraq və hislərlə qavranılan şey olaraq.
k.s.92Tərc. edilməyib Bu ontoloji dualizm bir çox hallarda dünyanın Parmenid və pifaqorçular tərəfindən irəli sürülən bölgüsünə uyğun gəlir. Başlıca fərq ondadır ki, Platon tərəfindən irəli sürülən ontoloji dualizm ümumi əhəmiyyətə malik olan etik-siyasi normaların necə mümkün olduğunu müəyyən qaydada izah edir. Fəzilət - etik və siyasi normalar – ideya olaraq mövcuddur. İdeyalar məkandan və zamandan asılı olmayaraq mövcuddur. Onlar məkan-zaman xassələrinin köməyi ilə təsvir oluna bilməz. Belə ki, yeddi anlayışı rəng termininin köməyi ilə təsvir oluna bilməz. Lakin məkanda və zamanda qavranılan şeylər bu və ya digər tərzdə
58 Əlbəttə ki, bu, çox mübahisəli tezisdir. Axı, məsələn, "və ya" və "ola bilər" tipli sözlər və söz birləşmələri mənalıdır. Linqvistik mənanın referensial nəzəriyyəsinin tənqidi ilə bağlı baxın: J.Searle. Speech Acts. - Cambridge, 1969. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|