Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
181
ideyalarla əlaqədə olmalıdırlar. Məhz məkanda qavranılan dairələrin sayəsində biz "dairə" ideyasını xatırlayırıq. Amma əgər ideyalar qavranılan şeylərdən radikallıqla fərqlənən nəsə bir varlıq kimi başa düşülsə, bunun nəticəsində onlar məkanda və zamanda və dəyişiklik proseslərində tapıla bilən xassələrin köməyi ilə təsvir oluna bilməz, belə halda izah etmək çətindir ki, bizim qavrayışın məkan və zaman baxımından dəyişkən obyektləri ideyalara hansı qaydada aid edilə bilər. İdeyalar haqqında təlimin əsas problemlərindən biri budur. Adi şərhə əsaslanaraq demək olar ki, ideyalar zamanda və məkanda mövcud deyildirlər, onlar yaranmırlar və yox olmurlar. Onlar dəyişməzdirlər. Atlar doğulurlar, yaşayırlar və ölürlər. Lakin "at" ideyası həmişə eyni olaraq qalır. Bu, həmçinin o deməkdir ki, elə fəzilət də bir ideya olaraq dəyişməzdir, insanların ona əməl edib- etməməsindən və ya onun barəsində biliyə malik olub-olmamasından asılı olmayaraq. Başqa cür deyilsə, Platon inanırdı ki, o, əxlaqın və siyasətin möhkəm əsasa malik olduğunu göstərmişdir, elə bir əsasa ki, bu, fikirlərin və adətlərin rəngarəngliyindən qətiyyən asılı deyildir. İdeyalar haqqında təlim onun tərəfindən etik-siyasi normaların və dəyərlərin mütləq və ümumi əhəmiyyətə malik olan təməlinin əsaslandırılması kimi başa düşülürdü. Sonradan biz görəcəyik ki, mütləq və ümumi əhəmiyyətə malik olan normaların necə mümkün olduğunun digər nəzəri izahları (Kantın mövqeyinə nəzər salın, Fəsil 18) və həmçinin onların müxtəlif modifikasiyaları və təkzibləri (Hyumun mövqeyinə nəzər salın, Fəsil 15) də mövcuddur. Bütövlükdə bu sual fəlsəfi diskussiyaların mərkəzində qalmaqda davam edir (Karnap və Habermas tərifindən onun müasir həllinə nəzər salın, Fəsil 29 və 30) 59 . 59 Platonun "ideyalar aləminə" köklənən əxlaq anlamı əxlaqa aid adi baxışlara müəyyən dərəcədə uyğun gəlir. Əgər fəlsəfi olaraq bihuş olmayan insandan soruşulsa ki, insanları niyə məsələn, Hitlerin yəhudiləri məhv etdiyi kimi məhv etmək olmaz, onda, mümkündür ki, çoxları belə cavab versinlər: "ona görə ki, bu, ədalətsizlikdir" və ya "adam öldürməni qadağan edən müəyyən əxlaqi normalar mövcuddur". Nasist hərbi cinayətkarları ilə bağlı Nürnberq hökmünü çoxları görünür ki, ədalətli hesab edəcəklər, çünki müəyyən əxlaqi normalar mövcuddur ki, onlar hamı üçün, bütün zəmanələr və xalqlar üçün doğrudur. Yalnız bəziləri bununla razılaşa bilərlər ki, bəşəriyyət əleyhinə cinayətdə günahlandırılanlar mühakimə oluna bilməzlər, çünki etik və siyasi prinsiplər dəyişkən adətlərdən və ənənələrdən, həmçinin ayrı-ayrı ölkələrin qanunvericiliyindən asılıdır. Əgər belə bir amoralizmi təkzib edənlər və Nürnberq hökmünü obyektiv olaraq düzgün hesab edənlər daha dəqiq sözlər seçsəydilər, onda onlar öz mövqelərini Platon anlamına yaxın bir 182
Adi insanların malik olduqları əxlaqi inamlar müxtəlif fəlsəfi təlimlərinin əsasında şərh oluna bilərlər. Oxucuya xatırladaq ki, Platon zahirən göründüyündən fərqli olaraq hakim baxışlardan bir o qədər də uzaq deyildi. Lakin bu, o demək deyildir ki, hakim baxışlara yaxın olan fəlsəfi təlimlər başqalarından daha çox həqiqidir. Və nəhayət, oxucuya demək istərdik ki, bizim daha anlaşıqlı etmək istədiyimiz təlim - ideyalar haqqında təlim – özlüyündə müxtəlif problemlərlə toqquşur. Dəyişməz ideyalarla dəyişilən şeylər arasındakı, həmçinin də hislərlə qavranılan dünyanın hadisələri arasındakı münasibətlərin anlaşılması onların sırasına aiddir. Elə buna görə də, ideyalar haqqında təlimin izahı zamanı istifadə olunan arqumentlər onun düzgünlüyünü nümayiş etdirən arqumentlər deyildir. Qeyd edək ki, bu tipli məsələlər elə indi də diskussion xarakter daşımaqda davam edir, riyaziyyatı, dili və normaları necə başa düşmək gərəkdir? İdeyalar haqqında təlim aşağıdakı münasibətləri nəzərdə tutur: ideya / hissi şeylər = dəyişməz qalan (etik-siyasi fəzilət) / dəyişilən (adətlərin və fikirlərin müxtəlifliyi) b.k.s.94 Platon belə hesab etmirdi ki, ideyalar dünyası ilə şeylər dünyası eyni dəyərə malikdir. O, ideyaları daha dəyərli hesab edirdi, çünki onlar ideallardır. Bu fikir çoxlarını, o cümlədən Romantizm dövrünün şairlərini ilhamlandırmışdır 60 . Biz ideyalara can atırıq, ona görə ki, onlar idealdırlar. Platona görə, bizlərin hər birində ideallara doğru ehtiraslı bir meyl vardır 61 . Və
bu da platonik erosdur - Gözəlliyə, Fəzilətə və Həqiqətə yönələn ehtiraslı istəkdir. Buna görə də, insanlar üçün hiss orqanları ilə qavranılan dünya ilə ideyalar dünyası arasında daimi və dəfedilməz olan ziddiyyətlər mövcud deyildir. İnsanlar bu iki dünya arasında dinamik gərginlik atmosferində yaşayırlar. Hisslərlə qavranılan dünyada insan dərk edir ki, bəzi hərəkətlər başqalarından daha yaxşıdır. Fəzilət ideyasının qavrayış dünyasındakı bu inikası onun yalnız müvəqqəti və qeyri- mükəmməl anlamına nail olmaq imkanını verir. Biz fəzilət ideyasının daha aydın görünüşünü axtardığımız zaman qavrayış dünyasındakı xeyir və şəri fərqləndirmək üçün daha qabil oluruq, biz bu dünyada nəyi xeyir və nəyi şər hesab etdiyimizi aydınlaşdırdığımız zaman fəzilət ideyasına daha yaxşı, daha əhəmiyyətli dərəcədə nüfuz edirik.
formada ifadə edərdilər. Etik-siyasi normalar məkandan və zamandan asılı olmayaraq və hislərlə qavranılan şeylərlə yanaşı mövcuddurlar. 60 Baxın. Henrik Weigeland. Napoleon. - In Henrik Weigeland. Poems. - Oslo, 1960. - P. 8. 61 Baxın. aşağıda Platonun antropologiyası, s. 106-108. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|