Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
183
İdrak prosesi, beləliklə, ideyaların (nəzəriyyələrin) seyr olunması ilə hissi dünyada həyati təcrübə (praktika) arasındakı fasiləsiz qarşılıqlı təsir (dialektika) formasında reallaşır. Biz fəzilət ideyası barəsində və fəzilətin bizim həyatımızda nə olduğu barədə öz anlamımızı məhz belə bir tərzdə dərinləşdiririk. Beləliklə, fəlsəfə eyni zamanda, həm əbədi ideyalarla bağlı olaraq ümumi xarakter daşıyır və həm də konkret həyati situasiyalarla bağlıdır. Fəlsəfə eyni dərəcədə həm idrakdır, həm də təhsildir. Təhsil prosesi (pedaqoji ideya) yuxarı ("işıq") və aşağı ("kölgələr səltənəti") arasında fasiləsiz səyahətdir. Elə buna görə də, çox vaxt söylənilən belə bir fikirlə razılaşmaq düzgün olmazdı ki, guya Platon həqiqəti həqiqətin özünün xatirinə axtarırdı. Həqiqət qismən ideyaların anlamı ilə burada və indi hiss olunan konkret həyati situasiyaların anlamı arasında hərəkətin gedişində dərk olunur. O, qismən belə bir halda da dərk olunur ki, ideyaların kifayət qədər dərin anlamına nail olan insan bu anlamı digər insanlalra bölüşmək üçün onlara müraciət edir. Filosoflar dünyadan üz döndərən zahidlərə oxşamamalı, ideyaları passiv olaraq seyr etməməlidirlər. Onlar, əksinə olaraq, özləri tərəfindən əldə olunan bilikdən cəmiyyəti idarə etmək üçün istifadə etməlidirlər. Bu mənada Platonda "nəzəriyyənin və praktikanın vəhdəti" barədə də danışmaq olar. Biz ideyalar haqqında təlimi tənqid etmək niyyətində deyilik. Yuxarıda qeyd olunmuşdur ki, onun ilk tənqidçisi məhz Platonun özü idi. Bununla bağlı yalnız iki etirazı qeyd edək. 1) İdeyalar odur ki, biz onları məsələn, "ədalət" və «şər» kimi anlayışların köməyi ilə göstəririk. Lakin ideyalar eyni zamanda ideallardır. Nəticədə, belə bir dilemma yaranır. Şər bir anlayış nümunəsi olaraq özlüyündə uyğun ideyanı nəzərdə tutur, şər ideyası "şər" anlayışının bir göstəricisi olaraq mövcud olmalıdır. Digər tərəfdən, şər ideal deyildir, və deməli, şər ideyası mövcud ola bilməz. 2) Hissi şeylər dəyişdikləri halda ideyalar dəyişməzdirlər. İdeyalar haqqında təlim hissi şeyləri ideyaların inikası kimi şərh edir – bu, Platonun mağarada dustaqlar obrazında təsvir olunmuşdur. Mağaranın divarlarındakı kölgələr hərəkət edən şeylərin inikası olduqları kimi, bizim tərəfimizdən qavranılan şeylər də ideyaların inikasıdır. Lakin dəyişilən hissi şeylər dəyişməz ideyaların necə inikası ola bilir? Məgər bu məntiqi problemə aparıb çıxarmırmı? Əgər bu iki amil - ideyalar dünyası və hissi dünya - əksliklər kimi müəyyənləşmişsə, düşünmək olarmı ki, onlar öz aralarında nəsə bir ümumiliyə malikdirlər? İdeyaların anlamı ilə konkret həyati situasiyaların anlamı arasında qarşılıqlı münasibət barədə yuxarıda söylənilənlərdən
184
ideyalar aləmi ilə hisslər aləmi arasında Platon tərəfindən qeyd olunan dəfedilməz fərqin problematik xarakter daşıdığı məntiqi olaraq alınır. Platona görə, ideyalar fikrin səmasında ayrı-ayrı ulduzlar kimi bir-birindən təcrid olunmamışlar. İdeyalar bir-biri ilə bağlıdır. Onlar əlaqəli bir bütövü təşkil edirlər. Platon dövlətdə hansı hərəkətin ədalətli olması barədə məsələni müzakirə edir. Söhbət ədalətli kimi qeyd oluna bilən müxtəlif fikirləri və müxtəlif əməlləri üzə çıxarır. Bu müxtəlif fenomenlər və təsəvvürlər, Platona görə, yalnız o zaman "ədalətli" adlandırıla bilər ki, onların hamısı bir ümumi ideyaya - ədalət ideyasına aiddir. Müxtəlif halların "ədalətli" kimi nəzərdən keçirilməsini məhz bu ideya mümkün edir. Amma Platon təsdiq edir ki, bu, o deməkdir ki, biz ədalət ideyasını digər ideyalardan təcrid olunmuş şəkildə anlamaq iqtidarında deyilik. Ədalət ideyası yalnız özünü göstərmir. Bir tərəfdən, o, ədaləti müdriklik, mərdlik və mötədillik fəzilətlərinin düzgün harmoniyası kimi qəbul edir. Digər tərəfdən, ədalət burada xeyirxahlıq ideyasından çıxış edir. Beləliklə, ideyalar öz aralarında bir şəbəkə olaraq bağlıdırlar. Bu səbəbdən də, Platona görə, biz ayrıca ideyanın həqiqi idrakına nail ola bilmərik. İdeyaların dərki onların qarşılıqlı əlaqələrinin dərk olunmasıdır, "totallıqların" dərk olunmasıdır. Lakin əgər biz həqiqi idrak olaraq "hər bir şeyin" dərk olunmasını qəbul etsəydik, bu halda digər bir ifrata varmış olardıq. Bütövün, ideyaların bütün daxili əlaqələrinin belə bir anlamına insan çətin ki nail ola bilsin. Bizə yalnız tam olmayan "totallıqlar" və ya, daha dəqiq deyilsə, ehtimal olunan (provisional) "totallıqlar" məlumdur, belə ki, ideyaların dərk olunması fasiləsiz olaraq davam edən hərəkət vasitəsi ilə həyata keçirilir. Onun sanki iki ölçüsü vardır. Onlardan birincisi hadisələr dünyası ilə ideyalar dünyası arasında qarşılıqlı keçidlərlə, ikincisi isə bir ideyadan başqasına fasiləsiz keçidlə bağlıdır. Beləliklə, "totallıq" heç bir zaman statik olaraq verilmiş bir göstərici olmur. Bu şərhdən çıxış edərək demək olar ki, fəzilət ideyası ("vəhdət ideyası") 62 başqa ideyalar sırasından seçilir, yəni, fəzilət ideyası ideyaların həqiqi daxili qarşılıqlı əlaqəsidir. İdeyalar arasındakı bu qarşılıqlı əlaqə, Platona görə, reallığın həqiqi əsasıdır, bizim tərəfimizdən hislərlə qavranılan bütün ayrıca hadisələrin əsasında yatan bazis strukturudur. Bu, daimi olaraq öz sərhədlərindən kənara çıxan holizm (sistem bütövlüyü, məna sahəsi) və ya dialektika Platon fəlsəfəsinin nüvəsi adlandırıla bilər 63 . 62 Baxın. Parmenid dialoqu. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|