Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
200
olardı. Platonu konservator, yəni "mövcud nizamın tərəfdarı" da adlandırmaq olardı. Amma bu, sadə bir formallıq olardı, çünki Platon deyək ki, kapitalizmin və ya zadəganların (nobilitetin) mənafelərini deyil, yunan şəhər-dövlətini "konservləşdirmək" istəyirdi. Lakin Platonu yunan polisinə münasibətdə "konservator" ("qoruyub saxlamaq istəyən") hesab etmək də mübahisəlidir. O, ənənələrə tənqidi yanaşırdı və nəyin saxlanmaya layiq olduğu sualı qarşısında dururdu. O, belə bir statusda radikaldır, yəni "qurulmuş nizamı rasional tənqid əsasında dəyişdirmək arzusunda olandır". Amma Platonun belə anlamı da xalis formal xarakter daşıyır. Məsələ ondadır ki, "radikalizm" tipi hər bir konkret halda həm qurulmuş nizamdan, həm də rasionallığın istifadə olunan meyarlarından asılıdır. Mümkündür ki, Platonu "sağ radikal", yəni zəkanı ənənələrdən daha yüksəkdə qoyan (radikal), amma bir çox ənənələrin dövrün və buna görə də, zəkanın sınağından keçdiyinə inanan (sağ) adlandırmaq daha düzgün olardı. Amma bu işarə də şübhələrə apara bilər, belə ki, "sağ radikalizm" söz birləşməsi birinci və ikinci dünya müharibələri arasındakı dövrdə Almaniyanın müəyyən siyasi cərəyanlarını ifadə etmək üçün istifadə olunmuşdu.
idealların reallaşması çətinliklərinə diqqət yetirir. O, ideal dövlətin daha bir tipini nəzərdən keçirir ki, burada hər bir kəsə müəyyən xüsusi mülkiyyətə və ailəyə malik olmaq icazəsi verilir. Bu cəmiyyət həmçinin həm də qanunlarla idarə olunur. Özü də, Platonun fikrinə görə, idarəetmənin ən yaxşı forması monarxiyanın (kompetensiya) və demokratiyanın (ictimai nəzarət) birləşdirilməsidir. Bu modifikasiyalar isə Aristotelə aparıb çıxarır. Aristotel Platonun Dövlətdə təqdim etdiyindən fərqli olaraq ideala deyil, reallaşdırıla bilən imkana xüsusi əhəmiyyət vermişdir. İncəsənətin etik məsuliyyəti
Platonun dialoqları onu bədii ədəbiyyatın klassiki etdi. O, yalnız filosof deyil, həm də şairdir, söz dahisidir. Onun dialoqları incəsənətin bir çox nümayəndələri, o cümlədən şairlər üçün (xüsusən Romantizm dövründə) ilham mənbəyi olmuşdur. O, yalnız mənəvinin, riyazi formaların filosofu kimi deyil, həm də "muzaların" 77 və bədii yaradıcılığın filosofu kimi nəzərdən keçirilir.
77 Muzalar – incəsənəti və elmi təcəssüm etdirən doqquz yunan ilahəsidir: Klio (tarix), Evterpa (lirik poeziya), Taliya (komediya), Melpomena (faciə), 201
Bununla belə Platon özünün siyasi fəlsəfəsində incəsənətə və onun nümayəndələrinə münasibətdə son dərəcə skeptik mövqedə dururdu. İdeal dövlətdə o, incəsənətlə bağlı ciddi senzuranı tətbiq edir və onun bir sıra nümayəndələrinin qovulmasını tələb edirdi, o nümayəndələrinin ki, onlar ideal dövlətin tələblərinə uyğunlaşmaq istəmirlər və ya uyğunlaşa bilmirlər. Bütün bunlar necə birləşdirilə bilər? Platonun incəsənətə aşkar ikili münasibətinin səbəbi nədədir? Bunun səbəbləri çoxdur. Bizim şərhlərin diskussion xarakter daşıması barədə bir daha xatırladaraq, aşağıdakıları qeyd edək. Hər şeydən öncə vurğulamaq lazımdır ki, Platon Maarifçilik dövründən başlayaraq edildiyi kimi həqiqət, xeyirxahlıq və gözəllik arasında və ya elm, əxlaq və incəsənət arasında kəskin fərqlərin olduğunu göstərməmişdir. Bizim zəmanədə, məsələn, fransızların lart pour lart ifadəsindən istifadə olunur, bu ifadə "incəsənət incəsənət üçündür" mənasını verir və incəsənətin əxlaqi və siyasi mülahizələrdən fərqli və müstəqil anlamına işarə vurur. Müasir nöqteyi-nəzərdən, demək olar ki, incəsənət nəyin düzgün və ya uydurulmuş, faydalı və ya dağıdıcı olub-olmaması əsasında deyil, yalnız öz meyarları əsasında qiymətləndirilməlidir. Sənət əsəri hətta əxlaqa və həqiqətə xidmət etməsə belə böyük ola bilər! Amma, həqiqətin, xeyirxahlığın və gözəlliyin belə ciddi tərzdə fərqləndirilməsi Platon üçün tamamilə yolverilməz olardı. Əksinə, o, ideyaların qarşılıqlı əlaqədə olduğunu göstərərdi. Xeyirxahlıq və gözəllik ideyaları qarşılıqlı olaraq əlaqəlidir. Gözəllik xeyirxahlığı, xeyirxahlıq isə gözəlliyi nümayiş etdirir. İncəsənət əxlaqdan ayrıla bilməz. Etika və estetika 78
nümayəndələri cəmiyyət üçün mühümdür. Amma, digər tərəfdən isə, bu, o deməkdir ki, Platon özünü incəsənətin əxlaqi neytrallığının tərəfdarı kimi elan edə bilməz. İdeyalar haqqında təlimdə başqa bir aspekt də vardır ki, Platonun incəsənətə olan münasibətinə təsir göstərir. Bu təlimə görə, məhz ideyalar - həqiqi reallıqdır. Hislərlə qavranılan dünyanın şeyləri ideyaların müəyyən inikaslarıdır. Bu, o deməkdir ki, sənətkar, rəssam maralı təsvir edərkən müəyyən mənada surətin surətini çıxarır. Maral ideyası hissi dünyadan öncə mövcud idi, sonra hissi dünyada marallar çoxluğu, və nəhayət, hislərlə qavranılan marallardan birinin təsviri
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|